Wykorzystanie seksualne dzieci. Jak rozmawiać?

Coraz częściej docierają do nas sygnały alarmujące, iż problem wykorzystania seksualnego dzieci jest obecny i może dotyczyć każdego z nas. Nierzadko krzywdzicielem bywa ktoś po kim najmniej się tego spodziewamy. W przypadku dziecka często jest to osoba znana, z najbliższego otoczenia, obdarzona autorytetem. Rodzic nie podejrzewa zagrożenia, a ujawnienie krzywdy jest dla niego szokiem. Uzasadnione jest niedowierzanie, rodzące się wątpliwości, niepokój, dezorientacja, zaprzeczanie. Co zrobić, gdy podejrzewam, że moje dziecko może być ofiarą molestowania seksualnego?

KROK 1. Obserwuj zachowanie dziecka

Sprawca stopniowo zniewala swoją ofiarę kusząc ją prezentami, wiążąc tajemnicą i czyniąc ją współwinną stosowanej przemocy. Może też dawać do zrozumienia, że bezpieczeństwo bliskich osób będzie zagrożone, albo ujawnienie krzywdy przysporzy im cierpień. W tej sytuacji pojawia się u dziecka bezsilność, poczucie wstydu, lęk i napięcie, które musi być rozładowane. Uruchamia to szereg mechanizmów obronnych. Dziecko pośrednio zaczyna komunikować otoczeniu przeżywaną traumę. Będzie też poszukiwać osoby godnej zaufania, której może powierzyć swój sekret.

Jedynym specyficznym objawem wykorzystania seksualnego jest ciąża u nastoletniej dziewczynki, może być też nim choroba przenoszona drogą płciową. Wszystkie inne symptomy mogą mieć wielorakie źródło. Intensywność, rodzaj i częstotliwość objawów będzie zależna od wieku, poziomu rozwoju małoletniego, sytuacji opiekuńczo-wychowawczej. Do najbardziej charakterystycznych należą:

• nagła zmiana w zachowaniu (np. dziecko zamyka się w sobie lub jest zbyt pobudzone, staje się rozdrażnione lub apatyczne, agresywne lub pasywne);
• zachowania regresywne – utrata wcześniej nabytych już umiejętności rozwojowych (np. wtórne moczenie);
• zachowania autodestrukcyjne prowadzące do samouszkodzeń (np. bicie się po głowie), samookaleczeń, popadania w uzależnienia, w nieodpowiednie towarzystwo;
• zabawy/rysunki pełne napięcia z podtekstem seksualnym, przekazywanie innym zdjęć/informacji o charakterze pornograficznym;
• podwyższony poziom lęku i niepokoju, obniżony nastrój, nerwowość, ataki paniki, problemy z koncentracją;
• wycofanie, unikanie rozmów, odtwarzanie traumy w zabawie – przerywanie aktywności, gdy dziecko zorientuje się, że jest obserwowane;
• dolegliwości bólowe i/lub urazy fizyczne, zwłaszcza w okolicach intymnych;
• dolegliwości, które nie wynikają z problemów zdrowotnych, np. bóle głowy i brzucha, zaparcia/moczenie nocne, problemy ze snem;
• wiedza dotycząca sytuacji intymnych nieadekwatne do wieku;
• kompulsywna masturbacja, podejmowanie aktywności seksualnej lub nakłanianie do niej innych osób.

To tylko nieliczne symptomy z szerokiej gamy zachowań mogących wystąpić u dziecka wykorzystywanego seksualnie. Pojawienie się ich lub brak nie może być jedynym wyznacznikiem rozpoznania nadużyć. Jednak, gdy dziecko mówi o wykorzystaniu seksualnym wskazując na konkretną osobę, odtwarza przeżyte zdarzenia na jawie lub we śnie, zmienia się jego zachowanie oraz stosunek do innych ludzi to sygnały, które powinny nas szczególnie zaniepokoić.

KROK 2. Uwierz dziecku i wspieraj je

Niezależnie od słuszności naszych podejrzeń, rodzic powinien zawsze wspierać swoje dziecko i wierzyć jego słowom, natychmiast odizolować je od osoby, która jest wskazywana jako krzywdziciel. Nie oznacza to, że wykorzystanie seksualne na pewno miało miejsce. Zawsze mogły zaistnieć inne czynniki, które przyczyniły się do pojawienia niepokojących zachowań czy wypowiedzi u dziecka. Należy jednak pamiętać, że rolą rodzica jest przede wszystkim zapewnić dziecku bezpieczeństwo i udzielić mu wsparcia. Gdy podejrzewasz, że twojej córce/synowi dzieje się krzywda spróbuj porozmawiać lub znajdź osobę, której dziecko chciałoby się zwierzyć. Łatwiej jest rozmawiać z obcą osobą, gdyż nie naraża bliskich i siebie na kolejne cierpienie.

Podczas prowadzenia rozmowy na temat wykorzystywania seksualnego ważne jest, aby przestrzegać następujących zasad:

• Podążaj za dzieckiem, słuchaj uważnie i nie komentuj treści.

Pozwól, aby dziecko powiedziało tylko to co chce i na co jest gotowe. Nie wzmacniaj jednych wypowiedzi kosztem drugich. Jeżeli dziecko zmienia temat podążaj za nim. Normą jest stopniowe ujawnianie informacji dotyczących krzywdzenia.

 

• Zachęcaj do swobodnej wypowiedzi i daj czas na odpowiedź.

Sparafrazuj wypowiedź dziecka lub odwołaj się do znanej ci informacji/sytuacji, np.

– Powiedziałeś o… (tym, że nie lubisz bawić się z wujkiem Pawłem). Opowiedz mi więcej o tym.

Nie oczekuj, że dziecko od razu odpowie, za szybko nie przerywaj milczenia. Wspieraj, wysyłając jasne niewerbalne komunikaty wskazujące na zrozumienie.

 

• Stosuj pytania otwarte i zachęcaj do rozwinięcia wypowiedzi.

Zadawaj pytania rozpoczynając od słów: Jak ? Gdzie ? Kiedy ? Co ? i zachęcaj do rozwinięcia wypowiedzi: – Opowiedz mi więcej o tym.

 

• Unikaj pytań jednoznacznego wyboru czy sugerujących odpowiedź, pytań oceniających.

Pytanie typu: – Nie lubisz zabaw z wujkiem Pawłem? sugeruje odpowiedź: nie. Dodatkowe wzmocnienie na końcu pytania (np. – Nie lubisz zabaw z wujkiem Pawłem, prawda?) sprawia, że tylko potwierdzamy nasze przekonania. Pytanie typu: – Dlaczego bawiłeś się z wujkiem Pawłem, jeżeli tego nie lubiłeś? sugeruje, że dziecko jest współwinne temu co się zdarzyło. Tak formułowanych pytań należy bezwzględnie unikać.

• Dbaj o to, aby zachowywać się neutralnie, okazuj empatię i bezwarunkową miłość.

Staraj się kontrolować swoje zachowanie i emocje, okazuj zrozumienie, reaguj spokojnie. Pamiętaj, że dziecko będzie bardzo wrażliwe na płynące od ciebie niewerbalne komunikaty. To jak „oceni” twoje zachowania sprawi, że otworzy się lub wycofa z kontaktu. Niezależnie od efektu rozmowy dziecko musi mieć pewność, że kochasz je bezwarunkowo.

• Nie poddawaj w wątpliwość prawdziwości wypowiedzi dziecka.

Rolą rodzica nie jest rozpoznanie krzywdy, ale ochrona i udzielenie wsparcia. Nawet, jeżeli zdarzenia nie miały miejsca, to wypowiedzi/zachowania dziecka mogą manifestować inne ważne problemy. Poczucie wsparcia ze strony rodzica daje jasny komunikat, że można na niego liczyć.

• Udziel dziecku informacji zwrotnej zgodnie z wiedzą jaką posiadasz.

Dziecko może oczekiwać informacji zwrotnej dotyczącej tego, jak sprawa dalej się potoczy. Poinformuj je, co może się wydarzyć zgodnie z posiadaną wiedzą, stosowanie do jego wieku. Nie mów tego czego nie jesteś pewny.

KROK 3. Zbierz informacje z możliwie szerokich źródeł

Staraj się pozyskać jak najwięcej informacji z różnych źródeł:

• Porozmawiaj z nauczycielem.

Udaj się do przedszkola/szkoły i zapytaj o zmiany w zachowaniu dziecka, problemy w nauce, relacje z rówieśnikami oraz o inne sytuacje, które mogły zwrócić uwagę nauczycieli. Staraj się nic nie sugerować rozmówcy, ale bądź otwarty na sugestie. Może okazać się, iż zauważono coś niepokojącego. Obecność i zainteresowanie rodzica zachęci pedagoga do podzielania się swoimi spostrzeżeniami. Wtedy spróbuj porozmawiać otwarcie o tym co cię niepokoi. Poproś o wsparcie i wskazówki jak postępować w zaistniałej sytuacji.

• Porozmawiaj z osobami bliskimi.

Zachęć dziecko do spotkania w znanym mu i akceptowanym przez niego otoczeniu. Sytuacja taka może spowodować, że otworzy się, będzie też okazją do obserwacji dziecka przez inne osoby. Porozmawiaj z bliskimi, bądź otwarty na ich opinie.

• Porozmawiaj z przyjaciółmi swojej córki/syna.

Jeżeli masz kontakt z przyjaciółmi swojej nastoletniej córki/syna spróbuj z nimi porozmawiać. Jest to jednak działanie ryzykowne i może być odebrane przez nastolatka jako naruszenie jego prywatności. W konsekwencji prowadzić do większej izolacji i zamknięcia. Z uwagi na silny układ lojalnościowy niewiele też wnieść do sprawy. Jeżeli jednak uznasz, że możliwa jest taka rozmowa zadbaj o to, aby nie przybrała ona charakteru „przesłuchania”. Pamiętaj o stosowaniu pytań otwartych, niesugerowania rozmówcy określonych treści, dbaj o naturalność kontaktu.

• Skonsultuj się ze specjalistą.

Jeżeli nadal nie jesteś pewny, czy twoje podejrzenia są słuszne zwróć się do lekarza rodzinnego, psychiatry, psychologa dziecięcego. Jeżeli nie wiesz, jakie podjąć dalej kroki możesz szukać pomocy w Ośrodku Interwencji Kryzysowej, Ośrodku Pomocy Społecznej. Konsultacja ze specjalistą może pomóc w wyjaśnieniu wielu niepokojących objawów. Należy jednak mieć na uwadze, iż rozpoznanie symptomów molestowania seksualnego możliwe jest jedynie poprzez rzetelną diagnozę psychologiczną, w której dokonuje się oceny poziomu rozwoju poznawczego, emocjonalnego i społecznego dziecka. Ocena taka powinna być niezależna i obiektywna. Niedopuszczalne jest „diagnozowanie” dziecka na podstawie subiektywnych przekonań wybranych osób np. wyłącznie po rozmowie z rodzicem.

KROK 4. Zgłoś swoje podejrzenia do odpowiednich służb

Mając wystarczająco wiarygodną wiedzę na temat swoich podejrzeń zgłoś się na policję lub do prokuratury. Możesz też zwrócić się do sądu rodzinnego. Wszczęte zostaną odpowiednie kroki mające na celu rozpoznanie sytuacji dziecka i wyjaśnienie przedstawionych podejrzeń. Małoletni będzie przesłuchany zgodnie z art. 185 a i b k.p.k., czyli poza salą sądową, w przyjaznym miejscu, w bezpośredniej obecności sędziego i biegłego psychologa. Zaleca się, aby było to przesłuchanie jednorazowe, które jest rejestrowane za pomocą kamer. Pozwala to na wierny zapis zeznań dziecka i powtórne ich odtwarzanie. Nie zaleca się, aby rodzic był obecny przy przesłuchaniu, gdyż może to wpływać zniekształcająco na zeznania. Nie należy obawiać się pozostawienia dziecka w pokoju przesłuchań. Psycholog zadba o jego komfort psychiczny i będzie je wspierać. Na podstawie przesłuchania i po przeprowadzeniu badania psychologicznego dziecka, biegły psycholog sporządza opinię. Głównym jej celem jest ocena psychologicznej wiarygodności zeznań małoletniego świadka. Nie przeprowadza  się przesłuchań poniżej 4 r.ż. Stąd w sytuacji, gdy podejrzenia dotyczą młodszych dzieci, biegły psycholog sporządza opinię na podstawie analizy akt sprawy i badania psychologicznego. W swojej opinii udziela odpowiedzi między innymi na pytanie: Czy małoletni przejawia symptomy molestowania seksualnego? Rzetelnie przeprowadzony proces diagnostyczny pozwala uzyskać obiektywny materiał, pozyskać informacje dotyczące dziecka o wysokiej wiarygodności. Tym samym stanowi realną pomoc w rozpoznaniu, czy mogło ono być ofiarą wykorzystania seksualnego.

Proponowana literatura:

• Gdy twoje dziecko jest świadkiem – broszura dla rodziców dzieci biorących udział w sprawach karnych w charakterze świadka. FDN, Warszawa 2013.
• Kodeks Etyczny Psychologa PTP z dniu 2 grudnia 2018 r. http://www.ptp.org.pl/teksty/NOWY_KODEKS_PTP.pdf
• Propozycje szczegółowych przepisów etycznych dotyczących diagnozy psychologicznej w projekcie II części Kodeksu Etycznego Psychologa PTP z dnia 10 lutego 2020 r., krakow.pl/wp-content/uploads/2020/03/Diagnoza-psychologiczna-propozycje-II-częci-KEP-PTP.-Projekt-z-dn.-10.02.2020..pdf
• Roszkowska, A., Trepka-Starosta, J., Proces diagnozowania i modele opiniowania dziecka – ofiary przemocy seksualnej, w: Modele psychologicznego opiniodawstwa w sprawach karnych, pod red. D. Rode, GWP, Gdańsk 2015, s. 206-225.
• Zachowania seksualne dzieci i młodzieży. Jak je identyfikować i rozumieć? Jak na nie reagować? https://www.edukacja.fdds.pl/?option=com_szkolenia&optrs=4&fnd=&grupa=0&offset=13&sort=1&szkolenie=13151#opisszkolenia
• Zubrzycka, E., Dobre i złe sekrety, GWP, Gdańsk 2016.
• Zubrzycka, E., Powiedz komuś, GWP, Gdańsk 2008.