Nieznane fakty z życia Maryi
Pismo Święte nie mówi nam nic o dzieciństwie Maryi, ani o jej późniejszych losach po śmierci Jezusa na krzyżu. Oczywiście brak danych ewangelicznych nie oznacza, że pism opisujących jej życia w ogóle nie było...
Istnieją liczne apokryfy, które bardzo dokładnie relacjonują przebieg całego życia Maryi. Informacje, pochodzące z apokryfów, znalazły potem odzwierciedlenie w twórczości artystów. Przyjrzyjmy się więc tym nieznanym faktom z życia Maryi, nie zapominając, że apokryfy są tylko pobożnym wytworem fantazji i nie należy ich traktować zbyt serio, choć mogą czasem zawierać także jakieś elementy prawdy.
CZYTAJ>>> Maria, mama nastoletniego Jezusa na filmowym ekranie. Poznaj te kreacje!
Okoliczności Niepokalanego Poczęcia
Niepokalane poczęcie Maryi bywa często mylone z dziewiczym poczęciem Jezusa. Przypomnijmy więc (tak dla jasności), że według nauki Kościoła katolickiego Maryja została poczęta w naturalny sposób (tzn. przy udziale mężczyzny i kobiety), ale Bóg postanowił, że będzie wolna od grzechu pierworodnego. Ewangelie nie przekazały nam o rodzicach Maryi (czyli o dziadku i babci Jezusa) żadnych wiadomości. Milczenie Biblii rekompensuje jednak bogata literatura apokryficzna. Dzięki niej wiemy, że byli to Joachim i Anna. Najwięcej szczegółów na ich temat zawiera „Protoewangelia Jakuba”.
Anna przyszła ponoć na świat w Betlejem, około 70 lat przed narodzeniem Chrystusa i wywodziła się z królewskiego rodu Dawida. Gdy miała 24 lata (a więc bardzo późno, jak na ówczesne standardy) poślubiła Joachima, Galilejczyka i stosunkowo zamożnego pasterza owiec. Zamieszkali razem w Nazarecie. Kochali się bardzo, ale mimo dwudziestu lat wspólnego pożycia, nie mieli potomstwa. Posiadanie dzieci było uważane za wyraz Bożego błogosławieństwa, a bezpłodność traktowano jak ciążącą na kobiecie klątwę. Kobieta taka budziła w otoczeniu litość, a czasem nawet wzgardę. W tamtych czasach nikt nie słyszał o zapłodnieniu In vitro, ani nawet o naprotechnologii. Pozostawała więc jedynie modlitwa.
Zazwyczaj takie późno zrodzone dziecko było przeznaczone do wielkich celów. Joachim i Anna, mając dość gadania ludzi, przeprowadzili się w pewnym momencie z Galilei do Jerozolimy i zamieszkali w miejscu, gdzie dziś wznosi się kościół św. Anny. Może myśleli, że w Świętym Mieście ich prośby zostaną szybciej wysłuchane?
Przeczytaj również
Kiedy najwyższy kapłan odrzucił dar ofiarny Joachima, udał się on na pustynię, aby tam przez 40 dni pościć i modlić się o potomstwo. Wówczas we śnie ukazał mu się archanioł Gabriel i powiedział, aby udał się do czekającej na niego w Jerozolimie Anny, a Bóg obdarzy ich upragnionym dzieckiem. W tym samym czasie Anioł powiedział Annie, że urodzi córkę, o której będzie mówił cały świat i polecił, aby wyszła na spotkanie męża.
Małżonkowie spotkali się przy bramie miasta (prawdopodobnie była to Złota Brama – Szaar Ha-Rahamim). Tam padli sobie w objęcia i pocałowali się (ProtEwJK 4-5), co uwiecznił Giotto na słynnym fresku pt. Spotkanie przy Złotej Bramie. Według jednej z wersji wrócili natychmiast do domu i poczęli dziecko. Według innych podań zawartych w „Złotej Legendzie” Matka Boska została poczęta już podczas pocałunku Jej rodziców przy bramie jerozolimskiej. A dziewięć miesięcy później, we wrześniu 19 roku p.n.e., 44-letnia Anna powiła przecudnej urody dziewczynkę, której nadano imię Mariam.
ZOBACZ>>> Maria jako nastolatka z Nazaretu. Filmowe ujęcia
Dziewica
„Była cicha i piękna jak wiosna, żyła prosto, zwyczajnie, jak my” – mówi znana pieśń. Według apokryfów jednak jej życie wcale nie było takie zwyczajne. Protoewangelia Jakuba opisuje, że Joachim i Anna przeznaczyli swą córkę do życia w świątyni. Jako dziecko Maryja miała podjąć tam służbę i tkać zasłonę przybytku. Kiedy kapłani w Jerozolimie postanowili uczynić nową zasłonę dla świątyni, wybrali siedem dziewcząt bez skazy przed Bogiem, z pokolenia Dawida, wśród których znalazła się także trzyletnia (sic!) Maryja. Dziewczęta ciągnęły losy, jakim kolorem nici będą tkać. Maryi przypadł szkarłat i purpura, co według autora apokryfu, symbolizować miało późniejsze poczęcie Chrystusa i Jego królewską godność.
Ponieważ Jezus utożsamiał się ze świątynią, uczył bowiem o świątyni swego ciała (J 2, 21), dziewczynka o wdzięcznym imieniu Miriam, tkając zasłonę Świątyni, tkała zarazem szatę dla mającego się w przyszłości narodzić Jezusa (nota bene jest to ta sama zasłona, która rozdarła się w chwili śmierci Chrystusa na krzyżu).
Gdy Maryja ukończyła 12 lat arcykapłani na polecenie Anioła w cudowny sposób wybrali dla niej męża, aby był opiekunem i stróżem dziewictwa (sic!) tej dwunastolatki opuszczającej świątynię.
Tak się bowiem składa, że według apokryfów Maryja ślubowała Bogu zachowanie dziewictwa do końca życia. Do tej roli wybrany został owdowiały starzec o imieniu Józef, który przed małżeństwem z Maryją miał już czwórkę dzieci. Proto-Ewangelia Jakuba opisuje to w ten sposób:
Gdy wszyscy wdowcy przybyli do świątyni, kapłan wziął od nich różdżki. Zaniósł je do świątyni i modlił się nad nimi, lecz gdy oddawał je kolejnym wdowcom, nie zobaczył żadnego znaku. Dopiero gdy wziął ostatnią i podawał Józefowi, wyleciała z niej gołębica i usiadła na głowie Józefa: był to widzialny znak, że to on właśnie miał wziąć do siebie Maryję – co też wyraźnie powiedział kapłan. Jednak Józef przeraził się bardzo: nie tylko był starcem, lecz także miał dorosłe dzieci – w ten sposób stanie się pośmiewiskiem dla całego Izraela! Ale kapłan surowo go upomniał, przypominając wydarzenia z dziejów Izraela historię tych, którzy sprzeciwiali się woli Bożej (…). Na te groźne słowa Józef zrezygnował z dalszego oporu i wziął pod opiekę Maryję.
Tu pozwolę sobie na małą dygresję. Nie wiemy, w jakim wieku był Józef, ale właśnie pod wpływem Proto-Ewangelii Jakuba ukazywany jest często jako staruszek z siwą brodą. W kolędzie „Jezus Malusieńki” do dziś śpiewamy: „Józefie stareńki, daj z ogniem fajerki. Grzać Dziecinę, sam co prędzej podpieraj stajenki”. Wiemy, że Józef był jej prawowitym małżonkiem, ale żył z nią w dziewiczym małżeństwie! Wyobrażano sobie więc, że uczynienie z Józefa staruszka doskonale tu pasuje, bo przecież (mówiąc kolokwialnie) „stary człowiek, nie może”. Uznano, że starość będzie lepszym opiekunem dziewictwa niż młodość.
ZOBACZ>>> Dalsze losy Apostołów. Jakub i Jan
W powieści Anthony’ego Burgessa „Człowiek z Nazaretu” Józef jest nie tylko stary, ale w ogóle niezdolny do stosunku seksualnego, bo został (w młodości) przygnieciony przez grubą belkę. W każdym razie przedstawianie św. Józefa jako starca sprawiło, że zrobiono z niego nie tyle męża, co dobrotliwego opiekuna Maryi, takiego jakby przybranego ojca, albo nawet dziadka. Ja jednak czuję wobec takich wyobrażeń głęboki sprzeciw. Wyobrażam sobie, że Józef jako mężczyzna był silny, męski i młody (miał pewnie ok. 20 lat, kiedy poślubił Maryję). Czy naprawdę nie można uwierzyć w istnienie młodych ludzi, w pełni sił witalnych, którzy, żyjąc w małżeństwie, podjęli decyzję o zachowaniu dziewictwa przez całe życie, a ich małżeństwo stało się bardziej duchowe, niż cielesne, właśnie przez wgląd na narodziny tego szczególnego Dziecka? Cieszę się, że w filmie „Narodzenie” („The Nativity Story”, 2006) wreszcie zerwano z krzywdzącym wizerunkiem Józefa stareńkiego. Bardzo mi się również podoba w tym filmie Maryja, która jest trochę taką zbuntowaną nastolatką (oczywiście na miarę realiów tamtej epoki). Film w piękny sposób ukazuje rodzącą się między nimi miłość, kiedy Maryja dostrzega, jaki opiekuńczy potrafi być Józef i jak troszczy się o zwierzęta, dzieląc się z nimi własnym posiłkiem, mimo iż sam jest głodny.
Powróćmy jednak do starożytnych apokryficznych fantazji.
CZYTAJ>> Dzieciństwo Maryi. Tak przedstawiali je na dużym ekranie
Jak spotkała Anioła?
Maryja przybyła z Józefem do Nazaretu, gdzie doszło do Zwiastowania, znanego nam z Ewangelii według św. Łukasza. Ewangelista nie precyzuje bliżej okoliczności ani nie podaje dokładnej lokalizacji tego wydarzenia. Nic więc dziwnego, że w apokryfach pojawiły się próby doprecyzowania i uszczegółowienia, jak to mogło wyglądać.
W apokryficznej „Protewangelii Jakuba” (ProtEwJk 11, 1-3) opis zwiastowania jest podzielony na dwie części. Pierwszy jego element ma miejsce przy studni, gdzie Maryja udała się po wodę. Tam, przy źródle, usłyszała głos: „Witaj, pełna łaski. Pan z Tobą. Błogosławiona jesteś Ty między niewiastami”. Na te słowa Maryja obejrzała się na wszystkie strony, jednak nikogo nie dostrzegł. Wtedy, przestraszona, wróciła do domu. Postawiła dzban. Usiadła na tronie (nie wiadomo skąd ten tron w Nazarecie) i zaczęła tkać purpurę oraz szkarłat. Dopiero wtedy przed Maryją stanął Anioł Pański i dokończył Zwiastowania. Oczywiście mamy tu wiele elementów symbolicznych. Purpura i szkarłat – to kolory królewskie, podobnie jak tron jest oznaką władzy królewskiej. Te elementy miały wskazywać, że Maryja urodzi Króla. Natomiast przędzenie nawiązuje do metafory o tkaniu dziecka w łonie matki (por. Ps 139).
Cudowny poród w cudowną noc
Według wielu apokryficznych opowieści Maryja urodziła Jezusa tak łatwo, lekko i przyjemnie, że właściwie nic nie poczuła. Wynikało to z poglądu, że skoro według Rdz 3, 16 bóle porodowe były konsekwencją grzechu pierworodnego, to Maryja (Niepokalanie Poczęta, a więc wolna od grzechu pierworodnego) nie doświadczyła tych konsekwencji. Powoływano się też na słowa proroka Izajasza. „Zanim odczuła skurcze porodu, powiła dziecię, zanim nadeszły jej bóle, urodziła chłopca. Kto słyszał coś podobnego?” (Iz 66,7), choć oczywiście nie odnoszą się one do Maryi. Św. Grzegorz z Nyssy (zm. 394) objaśniał: „Ponieważ ta, która przez grzech wprowadziła do natury śmierć, została skazana na rodzenie w smutku i boleściach, ze wszech miar słuszną było rzeczą, żeby Matka Życia w radości poczęła i wydała na świat (syna)”.
W „Odach Salomona” czytamy „Dziewica stała się matką wśród wielkiej miłości. Stała się brzemienną, zrodziła Syna i nie cierpiała”. Według Proto-Ewangelii Jakuba sam poród nie jest opisany, ale Zbawiciel miał tajemniczo zjawić się w chmurze otaczającej jaskinię.
Położna Salome, która nie wierzyła w dziewictwo Marii, zbadała ją ginekologicznie, skutkiem czego jej ręka uschła, ale na szczęście uzdrowił ją w cudowny sposób mały Jezus. Oczywiście „Protoewangelia Jakuba” jest pismem napisanym w celach apologetycznych. Autor chciał przedstawić niezbity dowód dziewictwa Maryi także post partum, stąd ta groteskowa i nieco żenująca opowieść o położnej.
Niektóre apokryfy poszły jeszcze dalej w negowaniu bólów porodowych i uległy herezji doketystycznej, kwestionującej autentyczność wcielenia i realność człowieczeństwa Jezusa. W apokryficznym „Wniebowstąpieniu Izajasza” ukazane zostały narodziny Jezusa w sposób pozorny: „gdy byli sami, Maryja spojrzała swoimi oczami i zobaczyła małe dziecko i przestraszyła się. Potem jak się zmieszała, jej łono stało się jak było przedtem, zanim poczęła”. Według tego tekstu Jezus narodził się zaledwie po dwóch miesiącach ciąży w sposób nadprzyrodzony, nie tylko bez bez bólu, ale i bez tradycyjnych narodzin.
ZOBACZ>>> Magnificat. „Wielbi dusza moja Pana”
Jak wychować Syna Bożego?
Najczęściej widzimy obrazy, na których Maryja podtrzymuje i tuli dziecko. To oczywista i piękna ikona macierzyństwa. Z tym właśnie macierzyństwo się nam kojarzy. Zwłaszcza macierzyństwo Matki Bożej. Dlatego tak wielki skandal wywołał w 1926 roku Max Ernst szokującym obrazem „Najświętsza Dziewica karze Dzieciątko Jezus”, na którym Maryja bije po pupie Jezuska, tak, że aż jego aureolka spadła na podłogę. Nie wiadomo, co stało się wcześniej: czy mały Jezus jakoś bardzo napsocił? A może matka zbyt łatwo wpadła w gniew? Widziano w tym obrazie profanację Matki Boskiej – symbolu matczynej miłości, dobroci, poświęcenia, oddania. Tymczasem Maryja karcąca Jezusa pojawiła się już w starożytności na jednym z fresków w klasztorze Bahar Dar (w Etiopii). Może warto postawić sobie pytanie, czy Jezus stwarzał problemy wychowawcze? Myśl o tym wydaje się bluźnierstwem, ale niby dlaczego? Najbardziej kochane dzieci potrafią wyprowadzić z równowagi.
Co ciekawe istnieją apokryfy, które szczegółowo opisują szokujące fanaberie małego Jezusa. W „Ewangelii Dzieciństwa Tomasza” czytamy, jak Jezus rzuca klątwę na syna Annasza, który drażni go w trakcie zabawy, w konsekwencji czego chłopiec usycha. Inne dziecko pada martwe po tym, jak niechcący trąca Jezusa w ramię. Jezus popisuje się własną wiedzą i złośliwie zawstydza swego nauczyciela, zadając mu liczne pytania o naturze liter. Kiedy inny nauczyciel, rozgniewany impertynencją Jezusa uderza go, natychmiast pada martwy. Jezus, oskarżony zostaje o zepchnięcie kolegi z dachu (bo nie miał dobrej reputacji) i wskrzesza go tylko po to, aby chłopiec potwierdził, że sam spadł. W apokryfie jest jeszcze dużo więcej podobnych, dziwacznych historii. Czytając „Ewangelię Dzieciństwa Tomasza”, mimowolnie nasuwa się myśl, że przydałoby się wobec takiego dziecka postąpić zgodnie z biblijną zasadą: „Kto miłuje swego syna, często używa na niego rózgi” (Syr 30, 1; por. Prz 13,24; 22,15; 23,13-14). Gdyby faktycznie takie rzeczy wyczyniał Jezus, to jego rodzice powinni jakoś zareagować. No ale według apokryfów Józef był stareńki, a Maryja była zbyt łagodna. Oczywiście opowieści, zawarte w „Ewangelii Dzieciństwa Tomasza”, zostały zmyślone przez kogoś, kto w niezbyt fortunny sposób chciał ukazać boską moc Jezusa. Miała to być polemika z tymi, którzy uważali, że Boski Logos zstąpił na Jezusa dopiero podczas chrztu. W konsekwencji wyszła zaś historia o małym rozkapryszonym psychopacie obdarzonym boską mocą.
Mnie osobiście bardzo podoba się ujęcie dzieciństwa Jezusa w powieści Anne Rice „Chrystus Pan. Wyjście z Egiptu”. Jezus nie jest tam, ani jakimś nadmiernym łobuzem, ani wcieloną doskonałością i ucieleśnieniem posłuszeństwa, ale wrażliwym chłopcem, który, jak to dzieci, popełnia czasem błędy, bo dopiero uczy się życia. W powieści jest scena, gdy Maryja próbuje poważnie porozmawiać z chłopcem (mającym ok. 8 lat) i opowiedzieć mu, że został poczęty bez udziału mężczyzny, co Jezus przyjmuje do wiadomości bez jakiegoś wielkiego zdziwienia, a Maryja zrezygnowana stwierdza, że jednak jest jeszcze zbyt mały, aby to zrozumiał.
CZYTAJ>>> „Łaski pełna”. Tajemnica Niepokalanego Poczęcia
Matka, która pod krzyżem stała
Najdramatyczniejszym momentem w życiu Maryi była oczywiście męka Jezusa. Chrześcijańska tradycja przeznaczyła dla Niej stałe miejsce w via Crucis – drodze Krzyżowej. Czwarta stacja nosi nazwę „Jezus spotyka swoją Matkę”. W Ewangeliach nie znajdziemy żadnej wzmianki o tym spotkaniu, ale prawdopodobnie Maryja faktycznie szła za Jezusem na Golgotę. O tym, że była pod krzyżem wiemy z Ewangelii Jana. Wtedy właśnie stała się Matka Kościoła, Matką Nowego Ludu Bożego, którego symbolicznym reprezentantem jest Umiłowany Uczeń. Co jednak ciekawe, ani Ewangeliści, ani św. Paweł , który w 1 Kor podał listę świadków zmartwychwstania (1 Kor 15, 4-8), nie wspominają o spotkaniu Matki z jej Synem po zmartwychwstaniu.
Brak takiej wzmianki tak bardzo zaskoczył bizantyńskich chrześcijan, że na własną rękę wprowadzili korektę. Diakon Efrem z Mezopotami (zm. 373) zmienił w spotkanie Jezusa z Marią Magdaleną przy pustym grobie (J 20, 15-16) w dialog Jezusa ze swoją Matką. W greckim apokryfie z VI wieku po Chr, zwanym „Aktami Tadeusza” autor stwierdza: „On ukazał się najpierw swojej Matce i innym kobietom”. Pewnie tak było, ale Ewangeliści postanowili być tu dyskretni. Może przez szacunek dla intymności tego wydarzenia. A może uznali to za tak oczywiste, że nie widzieli potrzeby, aby o tym pisać…
Pamiątka z Wniebowzięcia
Wniebowzięcie Maryi stało się głównym tematem cyklu około dwudziestu apokryfów, znanych pod ogólnym tytułem Transitus Mariae. Teksty te, mimo wielu różnic, zachowują pewien ogólny schemat. Maryja, w cudowny sposób uprzedzona o swojej śmierci, umiera w Jerozolimie; zostaje złożona do grobu, jakiś czas później lub bezpośrednio po złożeniu do grobu jej ciało zostaje jednak wzięte do Nieba, toteż gdy (po przybyciu spóźnionego Tomasza) Apostołowie otwierają grób, znajdują w nim jedynie świeże kwiaty (dlatego w Polsce mówi się, że 15 sierpnia jest Świętem Matki Boskiej Zielnej). Według apokryfu przypisywanego Józefowi z Arymatei, kiedy apostoł Tomasz (który nie był na pogrzebie) zbliżał się do Góry Oliwnej, ujrzał, jak aniołowie niosą ciało Maryi do Nieba. Zaczął więc wołać: „O święta Matko, Matko błogosławiona, Matko niepokalana, jeśli już doznałem tej łaski, że cię teraz widzę, gdy dążysz do Nieba, uraduj sługę twego dzięki twemu wielkiemu miłosierdziu” (TransJózAr XVII). Wówczas przepaska, którą apostołowie opasali wcześniej ciało Maryi, została zrzucona z Nieba, aby Tomasz mógł ją sobie zachować na pamiątkę. Przepaskę tę jako relikwię i pamiątkę z wniebowzięcia przechowuje katedra pw. św. Szczepana w Prato w kaplicy o nazwie Del Sacro Cingolo. A przynajmniej tak twierdzą miejscowi wierni.
Cytaty z apokryfów przytoczone zostały na podstawie:
Apokryfy Nowego Testamentu, t. 1-3, pod red. M.Starowieyskiego, WAM, Kraków 2003.