Jutro Niedziela – XXXI zwykła C
Spotkać Miłosiernego Boga to pozwolić pociągnąć się od minimalizmu byle jakiej wiary do maksymalizmu wielkiej przygody świętości
Polub nas na Facebooku!
PUNKT WYJŚCIA
XXXI NIEDZIELA ZWYKŁA C • KOLEKTA: Modlimy się do Boga, aby dał nam bez przeszkody dążyć do zbawienia, które obiecuje • CZYTANIA: Księga Mądrości 11, 22 – 12, 2, Psalm 145(144), 1-2. 8-9. 10-11. 13cd-14 (R.: 1a), Drugi list do Tesaloniczan 1, 11 – 2, 2, Ewangelia wg św. Łukasza 19, 1-10
• CHMURA SŁÓW •
•
PIERWSZE CZYTANIE
Przyjaciel życia • Mdr 11, 22-12, 2
W nas wszystkich jest nieśmiertelne tchnienie Boga
KSIĘGA: Mądrości • AUTOR: anonimowy mędrzec • CZAS POWSTANIA: czasy hellenistyczne, I w. przed Chr. • KATEGORIA: literatura mądrościowa
KSIĘGA MISYJNA. Dawniej księga nazywana była “Mądrością Salomona” – uważano bowiem, że to właśnie król Salomon, postać stojąca u początków literatury mądrościowej Starego Testamentu, był jej autorem. Jednak szczegółowe badania językowe nad księgą dowiodły, że autorem księgi jest raczej zhellenizowany Żyd żyjący w Aleksandrii ok. I w przed Chr. Celem dzieła jest przekonanie prześladowanych i żyjących w pogańskim kontekście kulturowym rodaków do trwania przy swej wierze. Autor ukazuje religię Izraela jako ponadczasową i uniwersalną drogę zbawienia dla wszystkich narodów. Izrael ma pełnić rolę ich misjonarza. Księga nie znalazła się w hebrajskim kanonie pisma natchnionych.
HISTORIA MĄDROŚCI. Księga Mądrości opowiada dzieje zbawienia jako historię Bożej Mądrości. Pierwsza część (rozdziały 1-5) mówi o Mądrości kierującej życiem człowieka • druga (rozdziały 6-9) to hymn pochwalny na cześć upersonifikowanej Mądrości, ukazanej tu niemal jako osoba • trzecia zaś (10-19) skupia się na roli, jaką Mądrość Boża odgrywa w historii Izraela.
ZANIM USŁYSZYSZ • Fragment, który dziś usłyszymy pochodzi właśnie z tej ostatniej części, będącej jednym wielkim poematem ku czci Mądrości, z którą działał Bóg w historii swego ludu. Pomiędzy opisem cudów towarzyszących wyjściu Izraela z Egiptu oraz cierpliwości Bożej względem dawnych mieszkańców Kanaanu słyszymy to krótkie wezwanie, które znów wychwala Mądrość Bożą. Owa mądrość nie jest jakąś abstrakcją, koncepcją, pojęciem, ale przejawia się ona w konkretnej miłości wobec swoich stworzeń.
NAJWAŻNIEJSZE CYTATY
Wszechmoc w miłości: Nad wszystkim masz litość, bo wszystko w Twej mocy, i oczy zamykasz na grzechy ludzi, by się nawrócili.
Nasze oryginalne pochodzenie: Bo we wszystkim jest Twoje nieśmiertelne tchnienie.
LINKI
Nad wszystkim masz litość, bo wszystko w Twej mocy, i oczy zamykasz na grzechy ludzi, by się nawrócili (Mdr 11,23).
Syr 18,12: Zobaczył On i wie, że koniec ich godny litości i dlatego pomnożył swoje przebaczenie.
Rz 2,4: A może gardzisz bogactwem dobroci, cierpliwości i wielkoduszności Jego, nie chcąc wiedzieć, że dobroć Boża chce cię przywieść do nawrócenia?
Rz 3,25-26: Jego to ustanowił Bóg narzędziem przebłagania przez wiarę mocą Jego krwi. Chciał przez to okazać, że sprawiedliwość Jego względem grzechów popełnionych dawniej – za dni cierpliwości Bożej – wyrażała się w odpuszczaniu ich po to, by ujawnić w obecnym czasie Jego sprawiedliwość, i aby pokazać, że On sam jest sprawiedliwy i usprawiedliwia każdego, który wierzy w Jezusa.
Bo we wszystkim jest Twoje nieśmiertelne tchnienie (Mdr 12,1).
Rdz 2,7: Wtedy to Pan Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia, wskutek czego stał się człowiek istotą żywą.
TRANSLATOR
Panie, miłośniku życia! (Mdr 11,26) można przetłumaczyć inaczej z gr.: władco, przyjacielu życia!
JESZCZE O PIERWSZYM CZYTANIU
Autor Księgi Mądrości odkrywa w otaczającym go świecie misterium Bożego miłosierdzia. Bóg Starego Testamentu to przede wszystkim Bóg mocny, Ojciec i przewodnik, który zdecydowanie karze swój lud i inne narody. Jego sprawiedliwość stoi na straży praw, które ustanowił dla świata. Księga Mądrości, która według niektórych powstaje już za czasów Chrystusa, zwiastuje nowe oblicze Boga, oblicze Miłosiernego. Bóg, którego opisuje natchniony autor, patrzy na kruchość swojego stworzenia i wydaje się być nią do głębi poruszony. Tak jak kobieta, Bóg okazuje miłość, bo kocha życie, które powołał do istnienia. Jeśli karze to nieznacznie, tak aby jego dzieci pozbyły się złości. Gdzie podział się męski honor Boga, Pana wszechświata? Wielkimi krokami zbliża się nowe, objawienie Miłosiernego, które przyniesie Chrystus.
•
PSALM
Dobry dla wszystkich • Ps 145 (144), 1-2. 8-9. 10-11. 13cd-14
Ten, kto doświadczył, że Bóg jest dla niego dobry (tym bardziej, kiedy na to w ogóle nie zasługuje), pragnie Go po prostu wielbić
PSALM 145 • AUTOR: anonimowy lewita • CZAS POWSTANIA: powygnaniowy, epoka perska
A… B… C… • Psalm 145 to pochwalny, bogaty w określenia dotyczące wielkości i bliskości Boga, a także radości Jego wyznawcy psalm. To psalm alfabetyczny – następujące po sobie hebrajskie wersety rozpoczynają się od kolejnej litery hebrajskiego alfabetu, aczkolwiek tego bogactwa formy nie dostrzeżemy w polskim tłumaczeniu • Psalm ten należy do gatunku hymnu, bezinteresownej modlitwy uwielbienia (hebr. tehilla). Wierzący wzywa wspólnotę zgromadzoną na modlitwie w świątyni, która reprezentuje całe stworzenie, do wychwalania Bożego panowania nad światem.
PONAD WSZYSTKO • Usłyszymy mniej więcej połowę Psalmu 145. Zostały wybrane wersety, które ukazują majestat i panowanie Boga nad całym światem i wszystkimi czasami.
NAJWAŻNIEJSZE WERSETY
Miłosierdzie: Pan jest dobry dla wszystkich, a Jego miłosierdzie nad wszystkim, co stworzył.
Odpowiedź: Każdego dnia będę Cię błogosławił i na wieki wysławiał Twe imię.
•
DRUGIE CZYTANIE
Pragnienie dobra oraz czyn wiary • 2 Tes 1, 11-2, 2
Wszystko po to, aby w was zostało uwielbione imię Pana naszego, Jezusa Chrystusa, a wy w Nim
DRUGI LIST DO TESALONICZAN • NADAWCA: św. Paweł • SKĄD: Korynt • DATA: ok. 51-52 r. • ADRESACI: chrześcijanie w Tesalonice
JEDNO Z NAJSTARSZYCH PISM NOWEGO TESTAMENTU • Drugi List do Tesaloniczan pod wieloma względami bardzo przypomina ten pierwszy (uważany za najstarsze pismo Nowego Testamentu). Dlatego można sądzić, że został na nim krótko po nim (być pół roku albo rok).
Najprawdopodobniej podczas pisania tych listów, od końca 50 do połowy 52 roku, Paweł przez około półtora roku ewangelizował w Koryncie (zob. Dz 18,1-18).
KONTEKST • Wydaje się, że sytuacja tamtejszego nie Kościoła nie zmieniła się zbytnio. Dlatego Paweł porusza to podobne tematy jak w pierwszym liście: dodaje odwagi prześladowanym (1,4-10), pragnie poprawić nieporozumienia co do powtórnego przyjścia Pana (2,1-12) oraz zachęca do wytrwałości i spokojnej pracy na własne utrzymanie (2,13-3,15). Tak jak w pierwszym liście głównym tematem jest eschatologia. Można powiedzieć, że oba listy wzajemnie dobrze się uzupełniają.
ZANIM USŁYSZYSZ • Wśród pierwszych chrześcijan panowało nieraz mocne “napięcie eschatologiczne”: byli tacy, którzy myśleli, że Chrystus powróci zaraz, wkrótce, jeszcze za ich życia. Paweł pragnie uspokoić swoich uczniów i skłonić do życia realnym życiem, które mają, bez zbytniego skupiania się na (ważnej, choć przecież nie do końca znanej) przyszłości. Bóg powołał nas do świętości, którą chce nas w nas zrealizować poprzez nasze konkretne życie, niezależnie od chwili powrotu Chrystusa, czy długości naszego życia. A to wszystko na chwałę Boga. O to modli się Paweł.
NAJWAŻNIEJSZE CYTATY
O co się modlić?: Dlatego modlimy się zawsze za was, aby Bóg nasz uczynił was godnymi swego wezwania, aby z mocą udoskonalił w was wszelkie pragnienie dobra oraz czyn płynący z wiary.
LINKI
Dlatego modlimy się zawsze za was, aby Bóg nasz uczynił was godnymi swego wezwania, aby z mocą udoskonalił w was wszelkie pragnienie dobra oraz czyn płynący z wiary (2Tes 1,11).
Kol 1,9: Przeto i my od dnia, w którym to usłyszeliśmy, nie przestajemy za was się modlić i prosić Boga, abyście doszli do pełnego poznania Jego woli, w całej mądrości i duchowym zrozumieniu…
1Tes 1,2: Zawsze dziękujemy Bogu za was wszystkich, wspominając o was nieustannie w naszych modlitwach…
1P 5,10: A Bóg wszelkiej łaski, Ten, który was powołał do wiecznej swojej chwały w Chrystusie, gdy trochę pocierpicie, sam was udoskonali, utwierdzi, umocni i ugruntuje.
TRANSLATOR
Dlatego modlimy się zawsze za was, aby Bóg nasz uczynił was godnymi swego wezwania, aby z mocą udoskonalił w was wszelkie pragnienie dobra oraz czyn płynący z wiary (2Tes 1,11). Być może lepiej jest przetłumaczyć: powołania. Można też inaczej: wypełnił wszelkie dobre pragnienie oraz dosłownie: dzieło, czyn wiary.
…jakoby już nastawał dzień Pański (2Tes 2,2). W gr. użyty czas perfektum, który zwykle oznacza przeszłą czynność, która ma swoje skutki sięgające teraźniejszości. Tak tutaj: tak jakby już nastał (i jest).
JESZCZE O DRUGIM CZYTANIU
Ci, którzy słuchali 1 Listu Pawła do Tesaloniczan odczytywanego podczas zgromadzenia, mogli błędnie zrozumieć myśl apostoła o nastającym dniu zbawienia (1 Tes 5,5). Chrześcijanie z Tesaloniki sądzili być może, że nadejdzie on natychmiast, że życie zmartwychwstałe zaczęło się już dla nich w Chrystusie. Paweł zapowiada, że przyszły „dzień Pański” jest bliski, ale jeszcze nie nadszedł. Przyjdzie nieoczekiwanie (1 Tes 5,2), zostanie jednak zapowiedziany przez pewne znaki (2 Tes 2,3-12). Apostoł zamiast wypatrywać dnia Paruzji modli się, aby chrześcijanie w Tesalonice okazali się wiernymi swojemu powołaniu do zbawienia. Apostoł myśli długodystansowo, nie spodziewa się szybkiego przyjścia Pana. Trzeba zrobić wszystko, aby życie ułożyło się w drogę do Królestwa.
CZY WIESZ, ŻE…
Paruzja (przyjście). Paweł nawiązuje do niej także w 2 Tes 2,8 oraz w 1 Tes 4,15. Przyjście było słowem powszechnie stosowanym, kiedy jednak używano go w odniesieniu do króla, oznaczało przybycie pełne chwały. W niektórych tekstach żydowskich używa się go w odniesieniu do przeszłych teofanii oraz przyszłego objawienia się Boga w chwale. W Mt 24 użyto go w odniesieniu do powtórnego przyjścia Chrystusa. Wiele tekstów, zarówno ze Starego Testamentu (np. Iz 27,12-13), jak i późniejszej literatury żydowskiej, mówi o zgromadzeniu Izraela na końcu czasów jako Bożego ludu.
•
EWANGELIA
Dziś muszę! • Łk 19, 1-10
Bądź czujny. Jezus dziś musi się zatrzymać w twoim domu!
EWANGELISTA: św. Łukasz • CZAS POWSTANIA: 70-80 r.
KATEGORIA: przypowieść • MIEJSCE: w drodze do Jerozolimy • CZAS: rok 30-33 • BOHATEROWIE: • wdowa, sędzia
EWANGELIA MIŁOSIERDZIA • O Łukaszu mówi się, że jest ewangelistą Bożego miłosierdzia, ponieważ ze szczególną uwagą opisuje Jezusa pochylającego się nad grzesznikami i chorymi. Przypomnijmy, Łukasz – lekarz z Antiochii Syryjskiej – był towarzyszem św. Pawła i spisał głoszoną przez niego Dobrą Nowinę. Jego dzieło dzieli się na dwie księgi: Ewangelię i jej kontynuację − Dzieje Apostolskie. Swoją Ewangelię adresuje do chrześcijan pochodzenia pogańskiego.
W DRODZE DO JEROZOLIMY • To druga część Ewangelii Łukasza, po wcześniejszych wydarzeniach w Galilei. Jezus po decyzji o ruszeniu w kierunku Jerozolimy (Łk 9,51) był ciągle ku niej skierowany. Wstępowanie do Jerozolimy (rozdz. 9-19) było przeplatane nauczaniem na różne tematy (modlitwa, wolność od bogactw, przebaczenie, czasy ostateczne itd.), często przedstawionym także w przypowieściach. Teraz Jezus jest już u kresu swej wędrówki, bardzo blisko (Jerycho jest oddalone od Jerozolimy o kilkanaście kilometrów). Po dzisiejszym fragmencie i przypowieści o minach (ww. 11-27), Jezus wjedzie uroczyście do Świętego Miasta (ww. 28-44) i uda się do Świątyni (ww. 45-48).
ZANIM USŁYSZYSZ • Słuchany przez nas dzisiaj fragment należy do bardzo znanych. Malowniczy opis ewangelisty pomaga nam w wyobrażeniu sobie tego wydarzenia. Zwróć uwagę na to, że Zacheusz jako poborca podatków jest pewnie człowiekiem nielubianym i ostatnim podejrzewanym o religijne poruszenia. Przecież raczej ma dosyć pieniędzy, ale być może czuje również jakiś niedosyt, choć sam nie wie czego dokładnie mu w życiu brakuje. Upokorzenie i osamotnienie, w którym żyje jest jeszcze podkreślone przez jego “niski wzrost”. Nie znamy motywów jego poszukiwania Jezusa, być może to nic więcej jak zwykła ciekawość. A jednak gorliwość, która porusza Zacheusza, niejako przymusza samego Jezusa i sprowadza zbawienie do domu publicznego grzesznika, ku zgorszeniu pobożnych. Tak Jezus pełni swoją misję: niesie zbawienie potrzebującym. Odpowiedź Zacheusza jest konkretna i natychmiastowa.
NAJWAŻNIEJSZE CYTATY
Bóg musi: Zacheuszu, zejdź prędko, albowiem dziś muszę się zatrzymać w twoim domu.
Kogo szuka Jezus?: Na to Jezus rzekł do niego: «Dziś zbawienie stało się udziałem tego domu, gdyż i on jest synem Abrahama. Albowiem Syn Człowieczy przyszedł szukać i zbawić to, co zginęło».
LINKI
Zacheuszu, zejdź prędko, albowiem dziś muszę się zatrzymać w twoim domu (Łk 19,5).
J 4,7: Nadeszła tam kobieta z Samarii, aby zaczerpnąć wody. Jezus rzekł do niej: «Daj Mi pić!»
J 5,6: Gdy Jezus ujrzał go leżącego i poznał, że czeka już długi czas, rzekł do niego: «Czy chcesz stać się zdrowym?»
J 11,33: Gdy więc Jezus ujrzał jak płakała ona i Żydzi, którzy razem z nią przyszli, wzruszył się w duchu, rozrzewnił i zapytał: «Gdzieście go położyli?»
J 14,23: W odpowiedzi rzekł do niego Jezus: Jeśli Mnie kto miłuje, będzie zachowywał moją naukę, a Ojciec mój umiłuje go, i przyjdziemy do niego, i będziemy u niego przebywać.
Na to Jezus rzekł do niego: «Dziś zbawienie stało się udziałem tego domu, gdyż i on jest synem Abrahama. Albowiem Syn Człowieczy przyszedł szukać i zbawić to, co zginęło» (Łk 19,9-10).
Łk 15,4: Któż z was, gdy ma sto owiec, a zgubi jedną z nich, nie zostawia dziewięćdziesięciu dziewięciu na pustyni i nie idzie za zgubioną, aż ją znajdzie?
J 3,17: Albowiem Bóg nie posłał swego Syna na świat po to, aby świat potępił, ale po to, by świat został przez Niego zbawiony.
1Tm 1,15: Nauka to zasługująca na wiarę i godna całkowitego uznania, że Chrystus Jezus przyszedł na świat zbawić grzeszników, spośród których ja jestem pierwszy.
Mt 1,21: Porodzi Syna, któremu nadasz imię Jezus, On bowiem zbawi swój lud od jego grzechów.
Rz 5,6: Chrystus bowiem umarł za nas, jako za grzeszników, w oznaczonym czasie, gdyśmy jeszcze byli bezsilni.
TRANSLATOR
Zacheuszu, zejdź prędko, albowiem dziś muszę się zatrzymać w twoim domu (Łk 19,5).
W oryginale (gr. dei) bezosobowo, stanowczo i zdecydowanie: jest konieczne, potrzebne, należy.
JESZCZE O EWANGELII
Spotkanie Jezusa z Zacheuszem to najdoskonalszy przykład tego, jak Miłosierny przychodzi do grzesznika
Zacheusz. Jego imię po hebr. znaczy “czysty” i takim jest w oczach Jezusa. Jezus nie dzieli świata na czystych i nieczystych, jak faryzeusze. Ci ostatni uważali zwierzchnika celników za potępionego za życia, bo nie był w stanie wynagrodzić za krzywdy, które wyrządził. Jezus widzi w nim to, czego nie widzą inni. Dla Niego Zacheusz jest “dzieckiem Abrahama”.
Spojrzenie. Choć mówi się w tekście, że to Zacheusz chciał ujrzeć Jezusa, to Jezus pierwszy wypatrzył go na drzewie. Nie było to spojrzenie osądzające. W ten sam sposób opisuje się Jezusa wznoszącego oczy ku niebu podczas uzdrowień i cudów rozmnożenia chleba (Mt 14,19; Mk 6,41; 7,34; Łk 9,16). Jesteśmy świadkami cudu. Za chwilę nastąpi uzdrowienie Zacheusza.
Pośpiech. Pojawia się klasyczne Łukaszowe określenie – prędko. Pasterze z pośpiechem udają się do nowo narodzonego Mesjasza (Łk 2,16). Maryja z pośpiechem udaje się do Elżbiety (Łk 1,39). Kiedy Bóg wkracza w życie człowieka, nie ma czasu do stracenia. Czas łaski nie trwa wiecznie. Zacheuszu – zejdź prędko!
Muszę. Jezus stwierdza, że musi zatrzymać się w domu celnika. Przynagla go do tego Ojciec. Słowa dei (muszę) używa się w Ewangelii dla opisania boskiej konieczności. W podobny sposób Jezus mówi o Krzyżu, który musi na niego przyjść i o swoim zmartwychwstaniu (Mk 8,31).
Radość i hojność. Te dwa rzeczowniki opisują zmianę, która zachodzi w Zacheuszu. Radość z przyjęcia Jezusa oznacza radość zbawionego. Hojność podkreśla szczere nawrócenie. Zacheusz oddaje skrzywdzonym znacznie więcej, niż przewidywało Prawo.
Dziś. To słowo stanowi ważny element dzisiejszej Ewangelii. U Łukasza oznacza ono dzień zbawienia, który przynosi Jezus, wieczne “dziś”, które rozciąga się na całą ludzką historię (Łk 2,11; 4,21; 23,43). Odtąd Miłosierdzie Boże nieustannie oczekuje na człowieka.
CZY WIESZ, ŻE…
Celnik (gr. telones) nie tylko ściągał opłaty ściśle celne, lecz pobierał wszelkie świadczenia należne władzom. Należały do nich: podatki od nieruchomości, osób, dochodów, danin, opłaty za przejazd, przewóz i handel towarami. W czasach Nowego Testamentu w celu obsadzenia stanowiska celnika urządzano przetarg, w którym brali udział bogaci przedsiębiorcy i właścicieli ziemscy. Kto zaoferował wyższą sumę, wygrywał. Potem do niego należało ją odpowiednio ściągnąć. Określoną sumę należał wpłacić właściwym urzędnikom, a następnie odzyskać ją z jak najwyższym zyskiem. Taki system sprzyjał oczywiście nadużyciom i samowoli. Z tego powodu celnicy byli uważani za publicznych grzeszników i kolaborantów rzymskiego okupanta, którzy dorabiają się na niedoli swoich braci. Świadczą o tym m.in. wypowiedzi rabinów w Talmudzie: faryzeuszem nie mógł zostać poborca podatkowy, ponieważ moralność i religijność tych stanów społecznych wykluczały się wzajemnie.
Sykomora (ficus sycomorus) to inaczej morwa figowa, która rośnie na ciepłych, nizinnych obszarach Lewantu. Nie należy mylić jej z sykomorami rosnącymi na obszarach o bardziej surowym klimacie. Owoce są mniejsze od owoców drzewa figowego i mogą być ciężkostrawne. Są jednak pożywieniem ubogich. W tym celu już w starożytności praktykowane było nacinanie nożem niedojrzałych owoców sykomory (do dziś robi się to w Egipcie i na Cyprze). Takie nacinanie powoduje wydzielanie gorzkiego soku, co przyspiesza dojrzewanie owoców, nawet 3-krotnie. Prorok Amos mówi, że jego zajęciem jest bycie pasterzem i właśnie “nacinaczem” sykomor (Am 7,14).
W starożytnym Egipcie, a później również w Izraelu sykomora była uprawiana także dla obfitego cienia, który daje jej gęste listowie na niskich, rozłożystych gałęziach. W Księdze Kronik (1Krn 27,28) jest uwaga o ustanowieniu przez króla Dawida nadzorców nad sykomorami.
Drewno sykomory jest miękkie i porowate, ale odporne na butwienie i dlatego stosunkowo trwałe. Z tego powodu już w starożytności używane było przez Egipcjan do wyrobu skrzyń, trumien dla mumii, sarkofagów. W Egipcie odkryto przedmioty wykonane z tego drewna pochodzące sprzed 3 tysięcy lat przed Chr. Obecnie nadal używa się go do budowy stropów domów.
TWEETY
STO SŁÓW
Czy pośród MIŁOSIERDZIA odmienianego przez wszystkie przypadki, wśród różnych inicjatyw, pod koniec roku pod jego nazwą, w końcu go doświadczyłeś? Boga, który kocha człowieka ponad wszystko i pragnie wciąż wyciągać do niego rękę i podnosić go z upadku, dając nowe życie?
Bóg buduje w nas dobre pragnienia i czyny płynące z wiary. Daje wewnętrzną, duchową wolność wobec przyszłości, wyzwala z lęku.
Najważniejsze, by znów spotkać Jezusa. Bym pośród tłumu zechciał także stanąć z Nim sam na sam, twarzą w twarz. Dzisiejsze czytania przypominają znów o tym, co fundamentalne, tak oczywiste, że często przez nas zapominane.
Miłosierdzie to nie wiedza teoretyczna, ale wewnętrzna przemiana duchowa, które przeorientowuje całkowicie mój dzisiejszy punkt widzenia.
Spotkać Miłosiernego Boga w Jezusie jak Zacheusz, to pozwolić się pociągnąć od minimalizmu byle jakiej wiary i szarego życia do maksymalizmu wielkiej przygody świętości i radości głoszenia Ewangelii.
Jeśli podobają Ci się nasze artykuły, możesz nas wesprzeć:
Polecane przez nas:
