Ciekawostki kolędowe, którymi zabłyśniesz przy świątecznym stole

Zestaw ciekawostek przygotowaliśmy wraz z Janem Buczyńskim.

“Kolęda” – co oznacza to słowo?

Słowo kolęda nie od zawsze ma znaczenie muzyczne, a jego etymologia nie ma korzeni chrześcijańskich. Łaciński termin kalendae, oznaczał nowy miesiąc, pierwszy dzień miesiąca. Przede wszystkim to słowo było używane urzędowo – że jest to początek czegoś nowego. 

Dawni Słowianie nazywali tak pierwszy dzień roku, który przez pewien czas utożsamiano z dniem Bożego Narodzenia, a także noworoczny upominek. Później słowo to zaczęło dotyczyć tylko święta Narodzenia Pańskiego. Dziś kolędą nazywamy nie tylko pieśń bożonarodzeniową, ale także wizytę duszpasterską w parafii.

W Polsce pieśni bożonarodzeniowe nazywa się “kolędami” dopiero od XIX wieku. Wcześniej funkcjonowały jako “pieśni bożonarodzeniowe”. 

Najstarsza polska kolęda to najprawdopodobniej “Zdrow bądź królu anielski” z XV wieku. Dziś nie jest znana jej melodia, a sam tekst – ponieważ nie zachował się do tej pieśni żaden zapis nutowy. Tekst tej kolędy związany jest z klasztorem sióstr benedyktynek w Staniątkach. Ciekawostką jest też średniowieczny zwyczaj, który mówił o obdarowywaniu się nawzajem z okazji nowego roku nietypowym prezentem: pieśnią. Taki właśnie prezent podarowały swojej ksieni siostry benedyktynki w Stniątkach – “Zdrow bądź królu anielski” to kolęda, jaka powstała właśnie w ramach tego zwyczaju.

POLECAMY: Śpiewnik z kolędami – do pobrania!

Polski skarbiec kolędowy: 700 tytułów

Od tego czasu w Polsce powstawało wiele pieśni o Bożym Narodzeniu, a złoty czas komponowania kolęd – niektóre z nich znamy i śpiewamy do dziś – przypadał na wiek XVII i XVIII. W XVII wieku zaczęła się rozwijać lokalna twórczość poetycka, szczególnie ta jarmarczna – nie prostacka, ale niezbyt wyszukana, a przez swoją prostotę łatwiejsza w odbiorze. XVIII wiek to czas, kiedy kolędowanie weszło na wyższy poziom i unarodowiło się. Do tego doszła świadomość odrębności kulturowej m.in. za sprawą Sasów, którzy chcieli np. by na dworze pielęgnować tańce narodowe. Z czasem kolędowanie stało się bardzo popularną polską tradycją.

Pod względem liczbowym Polska może szczycić się olbrzymim zasobem kolęd. Mówi się, że nasz narodowy “skarbiec” pieśni bożonarodzeniowych liczy nawet ok. 700 utworów!

Kolędy, pastorałki i świąteczne piosenki

Nie wszystkie kolędy wypada śpiewać podczas Mszy świętej. W okresie Świąt jest wiele okazji do kolędowania. Spotkania rodzinne, opłatkowe, koncerty kolęd. Jak rozpoznać, co jest kolędą, a co pastorałką, niekoniecznie przeznaczoną do użytku w czasie Mszy? Niektóre śpiewniki liturgiczne proponują podział tytułów na Pieśni o Bożym narodzeniu i pastorałki czy też kolędy domowe. 

Można powiedzieć, że kolędy mówią o tajemnicy Narodzenia Pańskiego w sensie religijnym, biblijnym, katechetycznym, a pastorałki – dotyczą lżejszej tematyki, w którą wplata się historie o pasterzach i przekonania, co towarzyszyło wydarzeniom w Betlejem. Nie ma jednak wyraźnej zasady, która mówiłaby np. że jeśli dany utwór opowiada o pasterzach, to jest to już pastorałka. Taki tekst znajdziemy bowiem chociażby w kolędzie “Anioł pasterzom mówił”, która ma wręcz hymniczny charakter (zdecydowanie pasujący do liturgii) i która jest jedną z najstarszych polskich kolęd – jej słowa pochodzą z XVI wieku. 

ZOBACZ: Roksana Węgiel w poruszającym wykonaniu kolędy „Niech Bóg dziś pokój ześle Wam”

Ludowe melodie pod kościelne strzechy

Jedną z najstarszych, a do dziś szalenie popularnych kolęd jest także “Przybieżeli do Betlejem”. To kolęda, którą znaleziono w zbiorze Jana Żabczyca, poety z XVII wieku. W zbiorze tym nie było nut do poszczególnych kolęd, ale autor wskazywał, na jaką ludową melodię powinno się śpiewać wskazany tekst. 

Kościół katolicki mocno sprzeciwiał się wtedy przenoszeniem do przestrzeni sakralnej takich właśnie pospolitych – a często niestosownych – melodyjek. Żabczyc był tego świadomy i – aby uwagi cenzora nie wstrzymały druku – zamieścił informację, że brak odpowiednich melodii jest chwilowy i spowodowany “krótkością czasu”. Obiecywał, że w przyszłości doda do tekstów specjalnie przygotowane partytury. Słowa jednak nie dotrzymał, a wiele jego pieśni w pierwszej wersji zyskało sobie ogromną popularność.

I tak jedna z najpopularniejszych dziś kolęd – “Przybieżeli do Betlejem” – śpiewana jest na melodię przyśpiewki „Otóż tobie, pani matko”, która z Bożym Narodzeniem i w ogóle z Kościołem nie ma nic wspólnego. Dziś kolęda ta pojawia się niemal w każdym kościele w okresie Bożego Narodzenia, choć 400 lat temu byłoby to dla wielu osób wprost szokujące.

“Oj, maluśki, maluśki” – czy aby na pewno to góralska kolęda?

Z kolei “Oj, maluśki, maluśki” najprawdopodobniej wcale nie jest kolędą stworzoną przez górali. Żadne źródło historyczne dotyczące folkloru góralskiego, nie potwierdza takiego pochodzenia tej pastorałki.

Jak mówi muzykolog dr Tomasz Nowak, badacze, którzy zajmowali się tym repertuarem wskazują, że pod względem literackim ktoś raczej stylizował ten tekst na gwarę. Dialektolodzy zwracają uwagę na błędy i niekonsekwencje gwarowe w tej kolędzie. Jest to raczej twórczość literacka ze stylizacją folkloru. Z kolei folkloryści muzyczni zwracają uwagę, że w “Oj maluśki” stylistyka wcale nie jest góralska, a w formie widać wyraźne wpływy śpiewów liturgicznych. Być może kolęda ta jest autorstwa klarysek w Staniątkach, gdzie powstawało dużo ciekawych pieśni, znaleziono tam również odpis tej pastorałki – mówił w jednym z wywiadów dr Nowak.

os, Jan Buczyński, niedziela.pl,  KAI / Stacja7