Obrazki, rzeźby, medaliki. Dlaczego czcimy wizerunki Chrystusa, Maryi czy świętych?

„Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu” (Wj 20, 4) — ilekroć ktoś cytuje te słowa, katolik może poczuć się nieswojo. Przecież w naszym życiu wiary obrazy, rzeźby i medaliki, przedstawiające Chrystusa, Maryję i świętych, towarzyszą nam na każdym kroku. Jest to zresztą powód, dla którego radykalne odłamy protestantyzmu oskarżają katolicyzm o idolatrię, niczym nie różniącą się od tej pogańskiej. Oskarżenie poważne, na które trzeba odpowiedzieć — także po to, żeby bardziej świadomie przeżywać to, co zwane jest w Kościele kultem obrazów.

Co Pismo Święte mówi o kulcie obrazów?

Oczywiście, dla zacytowanego powyżej ostrego zakazu można przytoczyć przynajmniej jeden wyjątek, mianowicie Boży nakaz wykonania posągów cherubów, które miały zostać umieszczone przez Mojżesza na obu krańcach Arki Przymierza (Wj 25, 18-20). Nie to jednak stanowi główny argument przemawiający za kultem obrazów. Kiedy w VIII wieku cesarz Leon III Izauryjczyk nakazał zniszczenie świętych wizerunków w całym Imperium, rozpoczynając w ten sposób okres ikonoklazmu. 

Autorzy ortodoksyjni broniąc ikon, odwoływali się przede wszystkim do argumentu chrystologicznego. Podkreślali, że o ile w Starym Przymierzu Bóg zakazywał sporządzania wizerunków, o tyle w Nowym sam dał ludziom swój wizerunek — Jezusa Chrystusa, „Słowo, które stało się ciałem” (por. J 1, 14). On właśnie jest Słowem nie tylko usłyszanym, ale tym, które ujrzeliśmy własnymi oczami, na które patrzyliśmy i którego dotykały nasze ręce (por. 1 J 1, 1). Jest „obrazem Boga niewidzialnego” (Kol 1, 15, por. 2 Kor 4, 4) i Bóstwo mieszka w Nim „na sposób ciała” (Kol 2, 9). Bóg już dłużej nie chce być jedynie Głosem, który powołuje i poucza, ale postanowił „olśnić nas jasnością poznania chwały Bożej na obliczu Chrystusa” (2 Kor 4, 6). 

Materia czy Stwórca?

Jeden z pierwszych wielkich teologów ikony, św. Jan Damasceński (675-749), tak o tym pisał: „W dawnych czasach Boga, który nie ma ciała ani (widzialnej) postaci, nigdy nie przedstawiano w sposób obrazowy. Teraz natomiast, odkąd Bóg stał się widzialny w ciele i przebywał z ludźmi, mogę przedstawić to, co z Boga stało się widzialne. Nie wielbię materii, wielbię jej Stwórcę, który ze względu na mnie sam stał się materią, w niej żył i przez jej pośrednictwo dokonał dzieła zbawienia i zawsze będę okazywał szacunek materii, przez którą przyszło moje ocalenie”.

Nasza sytuacja nie jest więc już taka sama, jak Izraelitów, którym Bóg ukazywał się w ciemnym obłoku, czuwając, by nikt nie spojrzał na Jego oblicze („gdyż żaden człowiek nie może oglądać mojego oblicza i pozostać przy życiu”, Wj 33, 20). Nowy Testament nie jest bowiem dopisanym do Starego, dodatkowym rozdziałem, ale jest tym, na co cały Stary Testament wskazywał, jest jego przekształceniem i doprowadzeniem do pełni. Można powiedzieć, że starotestamentalny zakaz sporządzania obrazów miał ochronić Izraelitów przed tym, by przedwcześnie nie przyjęli jakiegoś fałszywego obrazu Bóstwa. Był gwarancją tego, że w ich sercach będzie coś jak puste miejsce, nieskażone czysto ludzkimi wyobrażeniami, czekające na jedyny autentyczny Obraz, jakim jest wcielony Syn Boży. Kiedy to oczekiwanie się spełniło, nakaz nabrał odmiennego sensu (choć nie stracił swojej ważności, bo pokusa idolatrii stale towarzyszy człowiekowi).

Czy można czcić ikony Maryi i świętych?

A co z Maryją i świętymi? O nich przecież nie możemy powiedzieć, że są obrazem Boga, a jednak przedstawiamy ich na obrazach… Jak to usprawiedliwić? Przede wszystkim warto pochylić się nad tym, co stanowi istotę ludzkiej świętości. Nie jest nią sama moralna doskonałość czy radykalizm w spełnianiu przykazań, ale wewnętrzne upodobnienie do Chrystusa. Nie ma lepszego wizerunku Chrystusa niż człowiek, który Go konsekwentnie naśladuje — nie tyle odgrywając Jego rolę, ale odtwarzając w sobie Jego dążenia i Jego wewnętrzną postawę. Jak pisał wielki angielski poeta Gerard Manley Hopkins SJ, dzięki świętym „w tysiącach miejsc Chrystus się jarzy / Blaskiem, co ciała cudze prześwietla i oczy / By Pan mógł dostrzec światłość w rysach ludzkich twarzy” (tłum. S. Barańczak)^[1]. Najlepsze ikony świętych nie są przedstawieniem ich czysto ludzkiej doskonałości, ani też możliwie dokładnym odtworzeniem ich ziemskich rysów: są symbolicznym ukazaniem ich podobieństwa do Chrystusa, tej cząstki chwały Bożej, którą w sobie odbili.

Spór o kult obrazów

Ostatecznie spór o kult obrazów tylko pozornie jest sporem o wierność zakazowi z Księgi Wyjścia. Tak naprawdę jest sporem o to, czy stworzony, widzialny świat, materia i ludzkie ciało mogą nas prowadzić do Boga. Marcin Luter nie wierzył w to, dlatego stwierdzał dobitnie, że „tylko słuch jest zmysłem chrześcijanina” — poza nagim posłuszeństwem nie ma żadnej innej formy kontaktu człowieka z Bogiem. Nie wierzą w to również dzisiejsi poszukiwacze „czystej” duchowości, którzy symboli Boga upatrują jedynie w tym, co wzniosłe i pozbawione treści, jak bezkres morza czy pusta, jednorodna przestrzeń. Katolicyzm, przeciwnie, zawsze twierdził, że nasza swojska, widzialna rzeczywistość jest w stanie odsłonić nam coś z tajemnicy samego Boga — nie dlatego, że sama z siebie ma taką moc, ale dlatego, że Stwórca zechciał ją do tego uzdolnić.

To nie amulety

Nie znaczy to, że niebezpieczeństwo bałwochwalstwa jest raz na zawsze zażegnane. W wielu z nas odżywa czasami poganin, który chciałby mieć Boga na wyciągnięcie ręki, z ulubionego świętego czy świętej zrobić sobie jakieś mniejsze, bliższe bóstwo, a z różańca, medalika czy krzyża — magiczny amulet, który swoją własną mocą ochroniłby nas przed złem. Obrazy, rzeźby i wszelkie materialne wizerunki spełniają swoją rolę, jeśli są dla nas oknem, a nie zasłoną. Zaufanie do pośrednictwa materii nie zmienia przecież tej podstawowej prawdy, o której Słowo Boże przypomina nam nieustannie: do Boga zdążamy drogą wiary, nie widzenia (por. 2 Kor 5, 7). Póki jesteśmy Kościołem pielgrzymującym, widzenie twarzą w twarz pozostaje dla nas przedmiotem nadziei i tęsknoty. 

^[1] Wiersz bez tytułu („I ważek wartkie wrzenia…”), w: G. M. Hopkins, Wybór poezji, Kraków: Znak 1981, s. 79.