PUNKT WYJŚCIA

• I NIEDZIELA WIELKIEGO POSTU • Rok C • KOLEKTA: Będziemy się modlić, abyśmy przez umartwienia wielkopostne postępowali w rozumieniu tajemnicy Chrystusa i dzięki Jego łasce prowadzili święte życie • CZYTANIA: Księga Powtórzonego Prawa 26,4-10; Psalm 91 (90), 1-2. 10-11. 12-13. 14-15; List do Rzymian 10,8-13; Ewangelia wg św. Łukasza 4,1-13.

• CHMURA SŁOWA •

Wybierz 02, aby zobaczyć tekst I czytania

Czytanie z Księgi Powtórzonego Prawa

(Pwt 26, 4-10)

Mojżesz powiedział do ludu: «Kapłan weźmie koszyk z twoich rąk i położy go przed ołtarzem Pana, Boga twego. A ty wówczas wypowiesz te słowa wobec Pana, Boga swego: „Ojciec mój, tułacz Aramejczyk, zstąpił do Egiptu, przybył tam w niewielkiej liczbie ludzi i tam się rozrósł w naród ogromny, silny i liczny. Egipcjanie źle się z nami obchodzili, gnębili nas i nałożyli na nas ciężkie roboty przymusowe. Wtedy wołaliśmy do Pana, Boga ojców naszych. Pan usłyszał nasze wołanie, wejrzał na naszą nędzę, nasz trud i nasze uciemiężenie. Wyprowadził nas Pan z Egiptu mocną ręką i wyciągniętym ramieniem wśród wielkiej grozy, znaków i cudów. Przyprowadził nas na to miejsce i dał nam ten kraj opływający w mleko i miód. Teraz oto przyniosłem pierwociny płodów ziemi, którą dałeś mi, Panie”. Rozłożysz je przed Panem, Bogiem swoim. Oddasz pokłon Panu, Bogu swemu».

Oto słowo Boże

[01][02]

•

PIERWSZE CZYTANIE

Pamięć • Pwt 26, 4-10

KSIĘGA POWTÓRZONEGO PRAWA • AUTOR: kapłan lub lewita, przedstawiciel szkoły deuteronomistycznej • CZAS POWSTANIA: VII-VI w. przed Chr.
KATEGORIA: przemowa • KTO MÓWI: Mojżesz • ADRESACI: lud Izraela • MIEJSCE: pustynia w Arabie • CZAS AKCJI: XII w. przed Chr.

TESTAMENT MOJŻESZA • Wprawdzie Księga Powtórzonego Prawa należy do Pięcioksięgu,  różni się jednak od pozostałych ksiąg. Nie dominuje tu narracja, jak w przypadku Księgi Rodzaju czy Wyjścia. Powtórzone Prawo (gr. deuteronomium) to inaczej kopia Księgi Prawa Mojżesza, którą przyszli królowie Izraela mają sobie sporządzić i którą mają się kierować (Pwt 17,18). Nazwa księgi sugeruje również, że mamy tu do czynienia z przypomnieniem i wyjaśnieniem Prawa danego na Synaju. Hebrajska nazwa księgi – Debarim (dosłownie: Słowa) wskazuje na charakter dzieła: słuchamy tu mów Mojżesza • Księga Powtórzonego Prawa to w istocie mowa pożegnalna i testament wielkiego prawodawcy pozostawiony Izraelowi w przeddzień wejścia do Ziemi Obiecanej.

KODEKS DEUTERONOMISTYCZNY • Dzisiejsze pierwsze czytanie należy do tzw. drugiej mowy Mojżesza oraz stanowiącego jej część Kodeksu Deuteronomistycznego. To rdzeń i serce księgi, które stanowi przepracowanie Kodeksu Przymierza (>> Wj 21-23) w duchu radykalnego wyrzeczenia się służby bożkom oraz przyjęcia Jerozolimy jako jedynego miejsca kultu. Być może tę właśnie część znaleziono w świątyni w czasach czasach Jozjasza i to na niej wielki król oparł swoją reformę religijną (622 przed Chr.).

PIERWSZE PLONY ZIEMI • Rozdział 26 stanowi zamknięcie Kodeksu Deuteronomistycznego (Pwt 12-26) i dotyczy kwestii ofiar składanych przez Izraelitów z pierwszych plonów ziemi. Przy tej okazji wierny wyrecytować ma formułę, którą nazywano małym albo historycznym credo Izraela. Mówi ona o przybyciu synów Jakuba do Egiptu, o ucisku i o wybawieniu przez Boga wśród wielkiej grozy, znaków i cudów. Bóg przyprowadził ich do kraju opływającego w mleko i miód, którego pierwsze plony teraz mu oddają.

Oddanie pierwszych plonów ziemi Panu, które później dokonywać się będzie w kalendarzu Izraela w Święto Tygodni, miało na celu wyrażenie wdzięczności Bogu, dawcy wolności i błogosławieństwa w Ziemi Obiecanej. Pierwsze plony wyrażają stojącą za nimi całość i oznaczają, że wszystko, co posiada naród obiecany należy w istocie do Boga. Bardzo ważnym jest towarzyszące im wyznanie wiary, tzw. historyczne credo Izraela, z którego, jak twierdzono wcześniej, rozwinęła się cała teologia Starego Testamentu. Izraelici wspominają przed Bogiem swoje zstąpienie do Egiptu, ucisk jakiego tam doznali, wyzwolenie, które było absolutnym dziełem Boga, a następnie dar Ziemi Obiecanej. Pamięć Wyjścia, którą noszą w swoich sercach, ma ich ustrzec od popadania w kulty obcych Bogów, które pozbawią ich Ziemi Obiecanej. Pamięć wielkich dzieł Boga i wyznanie wiary w Niego, łączą pierwsze czytanie z Ewangelią, gdzie Jezus powołuje się na Księgę Powtórzonego Prawa, aby odeprzeć szatańskie pokusy.

Bóg z nami od pokoleń: Wtedy wołaliśmy do Pana, Boga ojców naszych.
Zdecydowany i Nieprzejednany: Wyprowadził nas Pan z Egiptu mocną ręką
Nie mam niczego czego bym nie otrzymał: Teraz oto przyniosłem pierwociny płodów ziemi, którą dałeś mi, Panie

Wybierz 02, aby zobaczyć tekst psalmu

Psalm (Ps 91, 1-2. 10-11. 12-13. 14-15)

Refren: Bądź ze mną, Panie, w moim utrapieniu.

Kto się w opiekę oddał Najwyższemu i w cieniu Wszechmocnego mieszka, mówi do Pana: «Ty jesteś moją ucieczką i twierdzą, Boże mój, któremu ufam».

Nie przystąpi do ciebie niedola, a cios nie dosięgnie twojego namiotu. Bo rozkazał swoim aniołom, aby cię strzegli na wszystkich twych drogach.

Będą cię nosili na rękach, abyś stopy nie uraził o kamień. Będziesz stąpał po wężach i żmijach, a lwa i smoka podepczesz.

«Ja go wybawię, bo przylgnął do Mnie, osłonię go, bo poznał moje imię. Będzie Mnie wzywał, a Ja go wysłucham † i będę z nim w utrapieniu, wyzwolę go i sławą obdarzę».

[01][02]

•

PSALM

Psalm kuszenia • Ps 91 (90), 1-2. 10-11. 12-13. 14-15

PSALM 91 • AUTOR: lewita • CZAS POWSTANIA: VI-V w. przed Chr.

PSALM OBRONNY • Psalm 91 to liturgiczna modlitwa składająca się z pouczenia i z błogosławieństwa wypowiadanego nad wiernym w świątyni przez lewitę lub kapłana. Rabini nazywali ją pieśnią obronną przeciw zakusom złego. Formą przypomina wyrocznie Deutero-Izajasza, w których dominuje formuła Nie bój się, jestem z tobą (>> Iz 41:10–14; 43:1, 5; 44:2; 51:7; 54:4). W modlitwie tej tak indywidualny wierzący jak cała wspólnota Izraela zgromadzona na modlitwie otrzymywała zapewnienie o Bożej troskliwej i dającej schronienie obecności wśród swego ludu w czasie ucisku i próby.

URWANY CYTAT Z PSALMU • We fragmencie psalmu, który usłyszymy, psalmista stawia nam przed oczyma wiernego, który całą swą nadzieję składa w Panu. Nie przystąpi do niego niedola i cios nie dosięgnie jego namiotu, ponieważ strzegą go aniołowie Boży. Będą nosić wiernego na rękach, a ten będzie deptał po wężach i żmijach. Psalm kończy się obrazem wybawienia, którego doświadcza ten, kto zaufał Panu. Słów tego psalmu używa szatan, kusząc Jezusa na pustyni: bo swoim aniołom dał rozkaz o tobie, aby cię strzegli na wszystkich twych drogach.  Na rękach będą cię nosili, abyś nie uraził swej stopy o kamień (Łk 4,9-11; Ps 91,11-12). Zatrzymuje się jednak przed ww.13-15, które opisują zwycięstwo tego, który ufa Panu. Ostatecznie będzie on stąpał po całej potędze przeciwnika, Bóg zaś wysłucha go i nasyci długim życiem i zbawieniem. Jezus znał ciąg dalszy Psalmu 91.

100-procentowa ochrona przed śmiercią: Kto się w opiekę oddał Najwyższemu
Cień który jest jak światło: i w cieniu Wszechmocnego mieszka
Więcej niż dom: Ty jesteś moją ucieczką i twierdzą, Boże mój, któremu ufam

Wybierz 02, aby zobaczyć tekst II czytania

Czytanie z Listu Świętego Pawła Apostoła do Rzymian

(Rz 10, 8-13)

Bracia: Cóż mówi Pismo? «Słowo to jest blisko ciebie, na twoich ustach i w sercu twoim». A jest to słowo wiary, którą głosimy. Jeżeli więc ustami swoimi wyznasz, że Jezus jest Panem, i w sercu swoim uwierzysz, że Bóg Go wskrzesił z martwych – osiągniesz zbawienie. Bo sercem przyjęta wiara prowadzi do sprawiedliwości, a wyznawanie jej ustami – do zbawienia. Wszak mówi Pismo: «Żaden, kto wierzy w Niego, nie będzie zawstydzony». Nie ma już różnicy między Żydem a Grekiem. Jeden jest bowiem Pan wszystkich. On to rozdziela swe bogactwa wszystkim, którzy Go wzywają. Albowiem «każdy, kto wezwie imienia Pańskiego, będzie zbawiony».

Oto Słowo Boże

[01][02]

•

DRUGIE CZYTANIE

Obmycie w Duchu • Rz 10, 8-13

KSIĘGA: List do Rzymian · NADAWCA: św. Paweł · SKĄD: Korynt · DATA: 57-58 r. · ADRESACI: wspólnota chrześcijańska w Rzymie

LIST DO STOLICY • List do Rzymian bardzo często powraca w niedzielnej Liturgii Słowa. Nic dziwnego: to jedno z najdojrzalszych pism Pawła. Pierwszym, pragmatycznym celem listu było zapewnienie sobie wsparcia ze strony wspólnoty w planowanej przez Pawła podróży misyjnej do Hiszpanii (>> Rz 15,23-24). Jednak zakres treści poruszonych w liście jest szerszy: Paweł głosi Rzymianom ewangelię. Pisze do wspólnoty znajdującej się w stolicy imperium, w sercu antycznego świata. Rzym ma być kołem zamachowym dla głoszonej przez Pawła ewangelii o usprawiedliwieniu z wiary w Chrystusa i o tym, że Chrystus jest drogą zbawienia i dla Żydów, i dla pogan.

WIERNOŚĆ BOGA • Rozdział 10 Listu do Rzymian to część większej jednostki Rz 9-11, której tematem przewodnim jest wierność i niezawodność Bożego Słowa. Paweł wraca tu raz jeszcze do tematu Izraela, aby ukazać, że Bóg usprawiedliwiający przez wiarę w Chrystusa nie zdradził swojego ludu i nie zmienił gwałtownie praw rządzących historią zbawienia. Boża sprawiedliwość od początku działała wybierając sobie niewielką wierną Resztę, przez którą realizowała się historia zbawienia (Rz 9). Izrael otrzymał szansę zbawienia, usłyszawszy Ewangelię (Rz 10). Ich los pozostaje wciąż otwartym w oczekiwaniu na Objawienie się Chrystusa na końcu czasów (Rz 11). Wówczas reszta Izraela dołączy do Kościoła. W ten sposób Bóg okaże się wiernym obietnicom złożonym swojemu ludowi.

DROGA ZBAWIENIA •  W słowach z listu do Rzymian, które czytamy w drugim czytaniu, pada zapewnienie, że wiara w Chrystusa Pana, Zmartwychwstałego, w sposób pewny prowadzi do zbawienia.

W rozdziale 10 Listu do Rzymian Paweł stwierdza wyraźnie, że do zbawienia potrzebna jest nie tylko wiara w Jahwe, Boga Przymierza, ale wiara w Chrystusa Zmartwychwstałego. On jest jedyną drogą zbawienia dla każdego człowieka. Tak jak dla Chrystusa wiara w Ojca była tarczą przeciwko pokusom Szatana, tak dla nas wiara w Syna jest potężną bronią przeciw nieprzyjacielowi i prowadzi nas pewnie do Królestwa. Zauważmy, że Paweł rozróżnia wiarę przyjętą sercem – ta prowadzi do usprawiedliwienia, czyli daje nam nowy status dzieci Bożych, odkupionych krwią Chrystusa, wprowadzonych w jedyną relację z Ojcem. To jednak zaledwie początek, ziarno, które musi się w nas rozwinąć. Dojrzały owoc zbawienia wiara wydaje kiedy jest wyznawana publicznie, kiedy staje się naszym credo, według którego żyjemy i które głosimy. Taka wiara, jak stwierdza Paweł, na pewno pozwoli wejść do Królestwa Życia, czyli osiągnąć zbawienie.

Poza podziałami: Nie ma już różnicy między Żydem a Grekiem
Bracia w Chrystusie: Jeden jest bowiem Pan wszystkich.
Wyciągnij rękę: On to rozdziela swe bogactwa wszystkim, którzy Go wzywają.

Wybierz 02, aby zobaczyć tekst Ewangelii

Słowa Ewangelii według Świętego Łukasza

(Łk 4, 1-13)

Pełen Ducha Świętego, powrócił Jezus znad Jordanu, a wiedziony był przez Ducha na pustyni czterdzieści dni, i był kuszony przez diabła. Nic przez owe dni nie jadł, a po ich upływie poczuł głód. Rzekł Mu wtedy diabeł: «Jeśli jesteś Synem Bożym, powiedz temu kamieniowi, żeby stał się chlebem. Odpowiedział mu Jezus: Napisane jest: „Nie samym chlebem żyje człowiek”.

Wówczas powiódł Go diabeł w górę, pokazał Mu w jednej chwili wszystkie królestwa świata i rzekł do Niego: Tobie dam potęgę i wspaniałość tego wszystkiego, bo mnie są poddane i mogę je dać, komu zechcę. Jeśli więc upadniesz i oddasz mi pokłon, wszystko będzie Twoje.

Lecz Jezus mu odrzekł: Napisane jest: „Panu, Bogu swemu, będziesz oddawał pokłon i Jemu samemu służyć będziesz”.

Zawiódł Go też do Jerozolimy, postawił na szczycie narożnika świątyni i rzekł do Niego: Jeśli jesteś Synem Bożym, rzuć się stąd w dół. Jest bowiem napisane: „Aniołom swoim da rozkaz co do ciebie, żeby cię strzegli, i na rękach nosić cię będą, byś przypadkiem nie uraził swej nogi o kamień”.

Lecz Jezus mu odparł: Powiedziano: „Nie będziesz wystawiał na próbę Pana, Boga swego”.

Gdy diabeł dopełnił całego kuszenia, odstąpił od Niego do czasu.

Oto słowo Pańskie

[01][02]

•

EWANGELIA

Kuszenie • Łk 4,1-13

EWANGELISTA: św. Łukasz • CZAS POWSTANIA: 70-80 r.
KATEGORIA: dialog • MIEJSCE: Pustynia Judzka • CZAS: ok. 30 r. • KTO MÓWI: Jezus, szatan • ADRESACI: wszyscy

EWANGELIA GŁOSZĄCYCH • Wedle najstarszych tradycji, mających potwierdzenie w Dziejach Apostolskich, św. Łukasz był towarzyszem św. Pawła i spisał głoszoną przez niego Dobrą Nowinę. Pochodził z Antiochii Syryjskiej, z wykształcenia był lekarzem (>> Dz 4,14) • Jego dzieło dzieli się na dwie księgi: • pierwsza to Ewangelia • druga − jej kontynuacja − to Dzieje Apostolskie • W Ewangelii można wyróżnić kilka części: • ewangelię dzieciństwa (1,5-2,52) • ewangelię cudów i przypowieści w Galilei (4,14-9,50) • wypełnioną nauczaniem podróż do Jerozolimy (9,51-19,28) • nauczanie o charakterze eschatologicznym w Jerozolimie (19,29-21,38) • ewangelię Męki i Zmartwychwstania zakończoną wezwaniem do głoszenia (22,1-24,53). Ewangelia przeznaczona jest do formacji głosicieli Słowa.

POCZĄTEK i PROGRAM • Tuż po chrzcie w Jordanie, zanim Jezus rozpocznie swoją publiczną działalność, przed pierwszymi uzdrowieniami, przed powołaniem uczniów, zanim do Jezusa zaczną ciągnąć tłumy, zostaje On poddany próbie kuszenia na pustyni. To początek i program całej drogi Jezusa. Nie przyszedł On zbawić świata swoją wszechmocą, cudami. Zrobi to jak prawdziwy Bóg i Człowiek, Syn, posłuszny Ojcu i ufający jego Słowu.

NA PUSTYNI • W scenie kuszenia Szatan poddaje Jezusa trzem próbom. Pierwsza to próba kamieni, które mają stać się chlebem. Jezus chociaż głodny, odmawia dokonania cudu, cytując słowa: Nie samym chlebem żyje człowiek (Pwt 8,3). Dalej następuje próba bogactw – Szatan chce je oddać Jezusowi, jeśli tylko Ten odda mu pokłon. Jezus znów odpowiada Słowem Bożym: Panu, Bogu swemu, będziesz oddawał pokłon i Jemu samemu służyć będziesz” (Pwt 6,13). Trzecia i ostatnia próba to wezwanie do tego, aby Jezus rzucił się w dół z narożnika świątyni. Zły cytuje Ps 91,11-12 – przecież aniołowie Boży zatroszczą się o Niego. Jezus znów ucieka się do Pisma odpowiadając: Nie będziesz wystawiał na próbę Pana, Boga swego (Pwt 6,16). Nie złamawszy Jezusa, Szatan odstępuje do czasu.

Scena kuszenia na pustyni to autentyczna historia, którą apostołowie musieli usłyszeć od samego Mistrza. Wyznacza ona program jego drogi, ukazuje go jako zaczątek Nowego Wiernego Izraela (symbol 40 dni na pustyni) oraz Nowego Adama, który swoim posłuszeństwem naprawia nieposłuszeństwo naszego praojca. W scenie tej ukrywa się równocześnie program na Wielki Post, podręcznik walki duchowej, w której możemy i mamy naśladować naszego Mistrza:

Mały podręcznik kuszenia:

• Dyskretna obecność Złego. Jezus zostaje wyprowadzony na pustynię na 40 dni gdzie jest kuszony przez diabła. Jakkolwiek przetłumaczymy to zdanie jedno jest pewne. Diabeł nie pojawia się dopiero pod koniec pobytu Pana na pustyni, towarzyszy mu tam przez wszystkie dni. Czeka na swój moment, czeka na sposobny czas.

• Uderzenie w chwili słabości. Czas na atak przychodzi, kiedy Jezus, po upływie wielu dni zaczyna odczuwać głód. Sytuacja braku, niedostatku, zmęczenia jest najlepszą chwilą, żeby zaatakować.

• Strategia małych kroków. Atak nigdy nie jest frontalny, nie obnaża całego arsenału Złego. Tak jak w Księdze Rodzaju, chce uśpić naszą czujność, a jeśli to możliwe, przedstawić się jako nasz przyjaciel. „Czy to prawda, że Bóg nie pozwolił was jeść owoców ze wszystkich drzew tego ogrodu?”, pyta Ewę. Pytanie jest absurdalne, ma po prostu wciągnąć w dialog. Podobnie jest z pierwszą, z pozoru niegroźną pokusą zamiany kamieni w chleb. Diabeł prezentuje się jako przyjaciel. Rozumie problemy człowieka. Teraz pozostaje już tylko zaproszenie do grzechu.

• Wielkie oszustwo. To, co uderza we wszystkich pokusach, którym diabeł poddaje Jezusa, to pozór dobra. Zaspokoisz swój głód, będziesz bogaty, nic ci się nie stanie. Nie posiada fizycznie królestw, które obiecuje (eksousia i doksa – należą do Boga). Chleb, wołaj o niego do Boga. Rzuć się z narożnika świątyni, niech cię Bóg ratuje. Diabeł jest mistrzem iluzji. Żąda wszystkiego, nie dając nic w zamian.

• Uderzenie w Boga. Wreszcie, co kryje się za pokusami, którymi diabeł bombarduje Jezusa? Kamienie, które stają się chlebem, obiecane bogactwa czy skok z narożnika świątyni ukrywają w sobie pokusę znacznie poważniejszą, która uderza w samo serce Boga, w naszą relację z nim. Pokusy, którym diabeł poddaje Jezusa uderzają przede wszystkim w Ojca. Dlaczego pozwala ci cierpieć głód i niedostatek, niech te kamenie staną się chlebem. To pokusa Boga, spłaszczonego do naszych fizycznych potrzeb, maszyna do spełniania życzeń funkcjonująca tylko w wymiarze doczesnym. Jeśli chcesz być bogaty, oddaj mi pokłon. To pokusa bożków sukcesu, pieniędzy, kariery, które zastępują miejsce naszego Pana. Wreszcie trzecia pokusa: Jeśli Bóg cię kocha, nie pozwoli, by stało ci się coś złego. Wystawianie Go na próbę i znów sprowadzanie do roli tego, który tylko zapewnia mi bezpieczeństwo, boski ochroniarz stojący na straży mojego ludzkiego świata.

• Uderzenie w człowieka. Te pokusy uderzają także w naszą tożsamość: Jeśli jesteś synem Bożym, jeśli jesteś jego dzieckiem niech cię nakarmi, niech da ci bogactwo, spokojne, bezpieczne życie. A jeśli Bóg się nie wywiąże? Cóż, czy to nie znak, że nie jesteś jego synem? Co by się stało, gdyby Jezus uległ pokusom szatana? Mielibyśmy gradację tragedii: byłby najedzony, kiedy miał karmić się Słowem Bożym. Miałby wyrzuty sumienia, bo pokłonił się Złemu. Skoczyłby i zapewne skręciłby sobie kark. Od lekkiego poczucia zadowolenia, przez kaca moralnego do śmierci ducha, poczucia misji, mojej naszej z Bogiem – oto destrukcyjne działanie pokusy.

CYTATY

Przychodzi słabość: Nic przez owe dni nie jadł, a po ich upływie poczuł głód.
Zalęga się szatan: Rzekł Mu wtedy diabeł: «Jeśli jesteś Synem Bożym, powiedz temu kamieniowi, żeby stał się chlebem».
Jezus ripostuje krótko i celnie: «Napisane jest: „Nie samym chlebem żyje człowiek”».

TWEETY

STO SŁÓW

Mały podręcznik walki duchowej:

Jak Jezus odpowiada na kuszenie diabła?

• Po pierwsze nie daje się wciągnąć w dialog. Jego odpowiedzi są krótkie, kategoryczne, nie mają nic z pogawędki, którą w raju ucięli sobie ze Złym pierwsi rodzice.

• Po drugie, Jezus jako człowiek wie, że jego siły są ograniczone. Odpierając ataki Złego nie opiera się na własnej elokwencji ani perswazji.

• Po trzecie, ucieka się do Słowa Bożego. Nie samym chlebem żyje człowiek (>> Pwt 8,3), Panu, Bogu swemu, będziesz oddawał pokłon i Jemu samemu służyć będziesz (>> Pwt 6,13), Nie będziesz wystawiał na próbę Pana, Boga swego (>> Pwt 6,16). Słowa Pisma Świętego oraz modlitwa to najlepsza odpowiedź na kuszenie.

1/5

Kuszenie Chrystusa, XII w. mozika z bazyliki św. Marka w Wenecji, Włochy

2/5

Kuszenie Chrystusa, Bracia Limbourg, miniatura z Bardzo bogatych godzinek księcia de Berry, XV w., Muzeum Kondeuszy, Chantilly, Francja

3/5

Kuszenie Chrystusa, Juan de Flandes, 1500-1504 r., Narodowa Galeria Sztuki w Waszyngtonie, USA

4/5

Kuszenie Chrystusa, Simon Bening, XVI w.

5/5

Noe i tęcza, Joseph Anton Koch, XVIII/XIX w.

poprzednie

następne