Józef Piłsudski. Ojciec polskiej niepodległości

Wielki polityk, Naczelnik Państwa, Wódz Naczelny i Pierwszy Marszałek Polski. Główny autor procesu powrotu ojczyzny na mapę Europy po latach rozbiorów. Józef Piłsudski oddał ogromne zasługi dla naszego narodu poprzez swoją wieloletnią i bezkompromisową walkę o niepodległość i rolę w odrodzeniu Rzeczypospolitej po I wojnie światowej. Jako autor „cudu nad Wisłą” w wojnie polsko‑bolszewickiej w latach 1919–1921 już za życia stał się ikoną niepodległej Polski. Mimo, że był samoukiem – nie odbył zasadniczej służby wojskowej i nie uczył się w żadnej szkole wojskowej – z powodzeniem dowodził ponadmilionową armią. Ślady tej wielkiej postaci do dziś są widoczne na Kresach.

CZYTAJ: “Doczekaliśmy się!” Jak Polacy przeżywali odzyskanie niepodległości w 1918 roku

Ród Piłsudskich

Piłsudscy wywodzili się ze Żmudzi. Bezpośrednim protoplastą rodu był książę Ginet, sygnatariusz unii horodelskiej. W połowie XV wieku jego wnuk Bartłomiej Giniatowicz przyjął od majątku Piłsudy koło Rosienia na Żmudzi nazwisko Piłsudski. Przedstawiciele tej familii piastowali liczne urzędy w Wielkim Księstwie Litewskim i posiadali rozległe dobra ziemskie. Ostatnią siedzibą majątku linii rodowej, z której wywodził się ojciec Marszałka, były Poszuszwanie nad rzeką Szuszwą w powiecie rosieńskim. Tam Piłsudscy mieli drewniany dwór, który nie przetrwał zawieruchy dziejowej. Wyobrażenie, jak mogła wyglądać ta budowla, dają nam inne zachowane tego typu obiekty z XIX wieku. Dla przykładu: ze żmudzkiej szlachty wywodził się również pierwszy prezydent Polski Gabriel Narutowicz. W  miejscowości Brewiki w pobliżu Kalwarii Żmudzkiej zachowały się pozostałości majątku Narutowiczów, w tym drewniany dworek. Do końca II wojny światowej dobra pozostawały w rękach rodziny Stanisława Narutowicza, brata pierwszego prezydenta RP.

Józef i  Maria Piłsudscy mieli dwanaścioro dzieci. Pierwszych siedmioro – Helena, Zofia, Bronisław, Józef, Adam, Kazimierz i Maria – urodziło się w Zułowie. Wszystkie zostały ochrzczone w pobliskiej Powiewiórce. Kościół i tutejsza parafia są często nazywane sorokpolskimi, ze względu na to, że należały do pobliskiego majątku w Sorokpolu, po którym nie ma już żadnego śladu. Zachował się drewniany kościół parafialny św. Kazimierza, gdzie 15 grudnia 1867 roku ochrzczono małego Józefa. Wewnątrz świątyni można obejrzeć srebrną chrzcielnicę, kopię metryki spisanej cyrylicą i pamiątkową tablicę ufundowaną dla Wodza – od synów tej ziemi. Pięć kilometrów od Powiewiórki leży niewielkie miasteczko Podbrodzie, będące dziś gminnym centrum administracyjnym. Większość mieszkańców stanowią Polacy. Pod koniec lat 20., dzięki wstawiennictwu Marszałka Józefa Piłsudskiego, wybudowano tu szkołę dla dzieci‑sierot, która otrzymała jego imię, a on sam stał się Pierwszym Honorowym Obywatelem Miasta. Budynek szkoły przetrwał do dziś i obecnie mieści się w nim dom dziecka. Miasteczko w okresie międzywojennym pełniło funkcję letniska dla pobliskiego Wilna.

Kościół w Powiewiórce, miejsce chrztu Józefa Piłsudskiego | Fot. Mirek i Magda Osip-Pokrywka   

Wilno. To miasto, jak mało które, jest silnie związane z Józefem Piłsudskim. Znajdują się tu miejsca, w  których mieszkał on i jego bliscy (bracia, siostra, przyjaciele z konspiracji); miejsca, które odwiedzał już jako Marszałek; i miejsca, gdzie spoczywają jego wierni żołnierze oraz matka. Uczucie Marszałka do Wilna najlepiej oddają słowa wypowiedziane w 1928 roku na Zjeździe Legionistów: Miłe miasto. Rzędem biegną mury, pagórki spoglądają. Miłe miasto […]. Miłe mury, co mnie niegdyś dzieckiem pieściły, co kochać wielkość prawdy nauczyły, miłe miasto z tylu, tylu przeżyciami. Miasto – symbol naszej kultury i państwowej ongiś potęgi […]. We współczesnym Wilnie część miejsc związanych z Piłsudskim przetrwała, a po innych nie ma już śladów. Końcowy akt niezwykłej miłości Marszałka do rodzinnej ziemi miał miejsce 12 maja 1936 roku, w pierwszą rocznicę śmierci Józefa Piłsudskiego. Wówczas mieszkańcy tłumnie wylegli na ulice, by odprowadzić w ostatnią drogę serce ukochanego wodza i sprowadzone prochy jego matki. Po nabożeństwie żałobnym w kościele św. Teresy kilkukilometrowy kondukt żałobny ruszył ulicami miasta ku cmentarzowi na Rossie – najstarszej i najpiękniejszej wileńskiej nekropolii. Gdy baterie artyleryjskie ustawione na Górze Trzech Krzyży oddały 101 strzałów armatnich i orkiestra wojskowa odegrała hymn państwowy i Pierwszą Brygadę, serce Marszałka złożono w krypcie u stóp trumny z prochami matki, tuż przy mogiłach legionistów, gdzie spoczywa do dziś.

ZOBACZ: „Boże, coś Polskę”. Jedna z najpiękniejszych pieśni patriotycznych i pełna oddania modlitwa

Student… medycyny

Przerwą w  pobycie Józefa Piłsudskiego w Wilnie był okres rocznych studiów na Akademii Medycznej w Charkowie. Na uniwersytecie Józef pojawił się jako świeżo upieczony maturzysta jesienią 1885  roku. Trudno orzec, co wpłynęło na wybór takiego kierunku i miejsca studiów. Po latach Marszałek stwierdził, że medycynę wybrał przez przekorę, wszelako studia przebiegały pomyślnie, a egzaminy w pierwszym semestrze (m.in. z  anatomii i histologii) zaliczył z wynikiem dobrym. Młody Piłsudski należał do grona aktywniejszych politycznie studentów. Wkrótce po rozpoczęciu studiów odbył dwudniową karę aresztu, a po studenckich demonstracjach z okazji 25. rocznicy uwłaczenia chłopów w  marcu 1886 roku, znalazł się pośród 150 zatrzymanych (spędził w areszcie sześć dób). Późną wiosną 1886 roku student Piłsudski pomyślnie skończył sesję egzaminacyjną i zaliczył pierwszy rok studiów. Uczelnia charkowska nie zyskała jednak w jego oczach zbytniego uznania, wobec czego powrócił do Wilna z  zamiarem kontynuacji studiów w o wiele bliższym Dopracie. Z uniwersytetem charkowskim była związana liczna grupa Polaków, jego profesorami byli m.in.: prawnik Aleksander Mickiewicz (brat poety), historyk i numizmatyk Ignacy Daniłowicz (przyjaciel Lelewela), tłumacz Dantego Antoni Stanisławski, filolog Alfons Walicki i wielu innych.

Od połowy lat 20. XX  wieku Józef Piłsudski przyjeżdżał dość regularnie do kurortu Druskienik. W międzywojennej Polsce Marszałek był najsłynniejszym kuracjuszem zdroju i  miał do kurortu duży sentyment. W jednym ze swoich listów z 1924 roku pisał następująco: Doktorzy zalecają bym jechał leczyć się za granicę, a ja pragnę wyjechać do Druskienik. Doktorzy mają swoją politykę, a ja swoją. Gdyby oni znali Kresy, tamtejsze drzewa, powietrze i lud tamtejszy, nasze potrawy i przyzwyczajenia, na pewno zmieniliby swoją politykę. Ulubionym miejscem rozmyślań Marszałka była pobliska ławeczka w parku obok ażurowego mostku, skąd znad urwistego brzegu roztaczał się widok na dwa ramiona przepływającego Niemna. Miejsce to uwiecznił Julian Tuwim w  wierszu Druskienickie drzewa: Gdzie Rotniczanka wody niesie, I Niemen wpada wełną pian Przyjeżdża tam co roku pod jesień, Ten zadumany, starszy pan Ma siwą kurtkę, siwe oczy, Sumiasty wąs, krzaczaste brwi Nad brzegiem rzeki często kroczy, I patrzy w dal i jakby śni.

Druskierniki | Fot. Mirek i Magda Osip-Pokrywka 

Ojciec polskiej niepodległości

Józefa Piłsudskiego uznaje się za ojca polskiej niepodległości. Niemniej należy pamiętać, że formowanie polskich oddziałów wojskowych odbywało się w  różnych miejscach i byli w nie zaangażowani również inni wielcy dowódcy. Największa bitwa Polskich Legionów w czasie I wojny światowej miała miejsce pod Kostiuchnówką na Wołyniu. Po raz pierwszy polscy legioniści pod dowództwem Józefa Piłsudskiego pojawili się tutaj jesienią 1915  roku. W wyniku ofensywy Państw Centralnych Rosjanie zostali wyparci aż pod rzekę Styr. Tu o świcie 5 listopada Polacy zaatakowali ważny punkt oporu – tzw. Wzgórze Cegielniane. Przy zmasowanym ogniu natarcie zostało utopione we krwi. Straty w zabitych i rannych wyniosły 50% stanu osobowego. Wzgórze zdobyto pięć dni później, a  dowództwo frontu, w uznaniu waleczności Polaków poległych w ataku, postanowiło nazwać wzgórze „Polską Górą”. Kolejny raz o wyczynach Polaków pod Kostiuchnówką zrobiło się głośno pół roku później, gdy latem 1916 roku ruszyła rosyjska ofensywa. Reduta Piłsudskiego, Polska Górka, Polski Mostek i Polski Lasek to miejsca, w których legioniści zapisali się krwią i bohaterskim męstwem. Najkrwawsza bitwa w  historii legionów pochłonęła około 2 tys. zabitych i zaginionych. Po wojnie pamięć o poległych legionistach uhonorowano 25‑metrowym Kopcem Chwały.

Na wzór formowania oddziałów strzeleckich w Galicji, na Wschodzie również podejmowano podobne próby tworzenia polskiego wojska. Na początku 1918 roku polska formacja liczyła tam blisko 29 tys. żołnierzy. Dowodzący I  Polskim Korpusem gen. Józef Dowbor‑Muśnicki podjął decyzję o koncentracji sił w rejonie Bobrujska. W nocy 2/3 lutego 1918 roku Polacy brawurowym szturmem zdobyli twierdzę i zajęli miasto, przejmując duże zapasy broni i prowiantu. Opanowanie tak ważnego węzła dało początek zaciętym walkom z  bolszewikami, które trwały przez blisko cztery miesiące. W końcu maja Polacy przekazali twierdzę armii niemieckiej, która w ramach wiosennej ofensywy zajęła znaczną część Białorusi wraz z Mińskiem. Przed ewakuacją, na mocy decyzji gen. Dowbora, na miejscu cmentarza żołnierzy polskich na terenie twierdzy w pobliżu Słuckiej Bramy usypano pamiątkowy kopiec ku czci poległych. Według historyków z  IPN w tym masowym grobie mogły spoczywać szczątki nawet 2 tys. legionistów. W czasach sowieckich kopiec zniszczono. Na cmentarzu na warszawskich Powązkach w 1935 roku wzniesiono kopię Kopca Dowborczyków z Bobrujska. W miejscu tym grzebano byłych żołnierzy Korpusu, którzy zmarli już w niepodległej Polsce.

Fragment pochodzi z książki „Kresy. Śladami wielkich Polaków”
Autorzy zdjęć: Mirek i Magda Osip-Pokrywka