Virtuti Militari, czyli Honor i Ojczyzna

22 czerwca przypada 230. rocznica ustanowienia Orderu Wojennego Virtuti Militari, najwyższego polskiego odznaczenia za zasługi wojenne. Pierwotnie nazwano go po prostu Orderem Virtuti Militari. Jego historia, jak wielu tego typu orderów, była bardzo burzliwa, głównie przez fakt, że nadawali go także komuniści, a osobami odznaczonymi bywali kaci Polaków, jak chociażby Iwan Sierow. Przez lata uhonorowanych nim zostało jednak przede wszystkim grono wybitnych Polaków, zarówno tych z pierwszych stron podręczników do historii, jak też ludzi zupełnie nieznanych, którzy swoimi czynami zasłużyli na to wyróżnienie.  

Gest na wagę zachowania niepodległości

Order Virtuti Militari wiąże się z osobą ostatniego króla Rzeczpospolitej Obojga Narodów Stanisława Augusta Poniatowskiego. Został ustanowiony w warunkach wojennych, gdy każdy taki gest uhonorowania bohaterstwa był na wagę zachowania niepodległości państwowej. W 1792 roku przyszło bowiem Polakom stoczyć bój w obronie Konstytucji 3 Maja. 18 czerwca tegoż roku wojska dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego powstrzymały pochód armii rosyjskiej pod Zieleńcem. Propagandowo okrzyknięto je największym militarnym zwycięstwem od czasu wiktorii wiedeńskiej króla Jana III Sobieskiego w roku 1683.

W odpowiedzi na prośbę bratanka, król ustanowił 22 czerwca Order Virtuti Militari, przyznawany za wybitne zasługi na polu bitwy. Pierwszy raz został wręczony już 25 czerwca, w obozie wojskowym w Ostrogu na Wołyniu. Udekorowanych zostało kilkudziesięciu wojskowych, wśród nich m.in. książę Józef Poniatowski, czy generałowie Tadeusz Kościuszko i Józef Zajączek.

Na przestrzeni wieków

Po klęsce wojny 1792 roku odznaczenie zostało zniesione. Przywrócono je dopiero w roku 1807, po utworzeniu Księstwa Warszawskiego. Wtedy właśnie ustanowiono pięć klas orderu, który to podział trwa do dziś. Nazwę zmodyfikowano po raz kolejny w czasach Królestwa Polskiego. Klęska powstania listopadowego spowodowała ponowną likwidację odznaczenia. Car Mikołaj I w jego miejsce ustanowił „Polską Odznakę Zaszczytną za Zasługi Wojenne”. Owymi zasługami było stłumienie zrywu z lat 1830-1831. Order ponownie odzyskał swoje prawdziwe miejsce i znaczenie dopiero wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, a konkretnie poprzez ustawę z dnia 1 sierpnia 1919 r.

Odznaczenie funkcjonowało także w czasie II wojny światowej. O przyznawaniu go decydowali kolejni Naczelni Wodzowie. Po wojnie Rząd Polski na Obczyźnie nadal nadawał Ordery Virtuti Militari, na zasadach z roku 1933 r. Odznaczenia postanowili wręczać również komuniści. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego wydał 22 grudnia 1944 dekret o orderach, odznaczeniach oraz medalach. Uznał on Order Virtuti Militari za odznaczenie wojskowe Rzeczypospolitej Polskiej. W wolnej Polsce kwestie Orderu Wojennego Virtuti Militari regulowała ustawa z dnia 16 października 1992 roku o orderach i odznaczeniach.

Order dziś

Rozporządzeniem Prezydenta RP z roku 1992 wygląda on dziś następująco: „Odznaką Orderu Wojennego Virtuti Militari jest krzyż równoramienny, zakończony na rogach ramion kulkami. Na ramionach poziomych krzyża umieszczony jest napis „VIRTUTI”, na ramionach pionowych napis „MILITARI”. Ramiona krzyża w klasach I, II i III pokryte są czarną emalią w złoconym obramowaniu, w klasie IV złocone z wewnętrznym czarno emaliowanym obramowaniem i w klasie V srebrzone z wewnętrznym czarno emaliowanym obramowaniem. Napisy w klasach I, II i III są złocone, w klasach IV i V czarno emaliowane. W środku krzyża na złoconej, okrągłej tarczy w dwudzielnym wieńcu laurowym pokrytym zieloną emalią umieszczony jest biało emaliowany orzeł w kształcie z roku 1792. Na odwrotnej stronie krzyża w środku napis „HONOR I OJCZYZNA” oraz data „1792”. Krzyż w klasach I i II zwieńczony jest złoconą koroną królewską. Wymiar krzyża wynosi: w I klasie – 64 mm, w klasie II – 55 mm, w klasie III – 45 mm i w klasach IV i V – 38 mm”.

Święto Orderu Wojennego Virtuti Militari przypada obecnie 11 listopada. Niegdyś był to 3 maja. Kapitułę Orderu Wojennego Virtuti Militari tworzą Kanclerz Orderu oraz pięciu członków Kapituły, powoływanych przez prezydenta RP spośród Kawalerów tego Orderu, na pięć lat. Kapituła wybiera ze swego grona Zastępcę Kanclerza Orderu i Sekretarza Kapituły. Jak już wspomnieliśmy VM dzieli się na pięć klas: Krzyż Wielki Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyż Komandorski, Krzyż Kawalerski, Krzyż Złoty oraz Krzyż Srebrny.

Mój pradziadek, kawaler Orderu Virtuti Militari

Ten ostatni może być nadany dowódcy lub żołnierzowi za śmiały czyn bojowy lub osobiste męstwo, a także osobom cywilnym za okazanie niezwykłego męstwa. Mogę poszczycić się faktem, że odznaczony nim – Krzyżem Srebrnym – jest mój pradziadek Stanisław Zalewski, żołnierz 101 pułku piechoty w czasie wojny polsko – bolszewickiej. Wykazał się on niezwykłym męstwem, które opisał mjr. Adam Wilczyński w pracy „Zarys historii wojennej 84 pułku piechoty” z 1930 roku: „Dnia 26 czerwca nieprzyjaciel skierowuje silny ogień artyleryjski na lewe skrzydło 101-go i oddziały 106-go pułków piechoty. Pomimo ciężkich warunków walki żołnierz stara się utrzymać swe stanowiska. Dnia tego część 1-ej kompanii 101-go pułku wycofała się zagrożona oskrzydleniem. Szeregowiec Zalewski z 1-ej kompanii pomimo odejścia kolegów pozostał w okopie sam: widząc podsuwających się żołnierzy rosyjskich, zastrzelił jednego z nich, pod drugim zabił konia, pomimo obrzucenia przez Rosjan okopu granatami ręcznymi szeregowiec Zalewski wytrwał na stanowisku, umożliwiając przeciwuderzenie odwodów, które ponownie obsadziły opuszczony okop; za swą wytrwałość otrzymał srebrny krzyż orderu wojennego virtuti militari V klasy”.

Kto jest odznaczony Orderem Wojennym Virtuti Militari?

Łącznie Orderem Wojennym Virtuti Militari odznaczonych jest ponad 26 tysięcy osób. Są wśród nich dowódcy doskonale znani z kart historii, tacy jak wspomniani wcześniej ks. Józef Poniatowski i gen. Tadeusz Kościuszko, ponadto m.in. gen. Jan Henryk Dąbrowski, gen. Jan Skrzynecki, Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, gen. Edward Rydz-Śmigły i wielu, wielu innych.

Odznaczenia nadawane były także zbiorowo. Tu również można by długo wyliczać, my jednak ograniczmy się do kilku przykładów, takich jak: 1 Pułk Ułanów Krechowieckich im. Płk. B. Mościckiego, Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich czy Załoga Westerplatte. Odznaczane były także całe miasta, jak chociażby Warszawa za wojnę obronną 1939 roku.

Kawalerem orderu jest też wiele walecznych kobiet, jak chociażby słynna agentka wywiadu Maria Krystyna Skarbek. Zaszczyt noszenia Virtuti Militari przypadł też wielu obcokrajowcom, jak chociażby marszałkowie francuscy Ferdynand Foch czy Louis Davout. Odznaczenie bywało także odbierane. Chodzi tu o nadania z okresu Polski Ludowej. Najgłośniejszymi przykładami było przyznanie go Leonidowi Breżniewowi czy Iwanowi Sierowowi. Na szczęście błędy te zostały naprawione w latach 90-tych.   

Kilka lat temu w Łazienkach Królewski w Warszawie odbyła się wystawa „Blask orderów w 100-lecie odzyskania niepodległości”. Przytaczam ten fakt, ponieważ w swoim liście skierowanym w związku z tym wydarzeniem, ówczesny Marszałek Sejmu Marek Kuchciński, idealnie oddał czym są w naszej historii ordery, w tym także prezentowany tam Order Wojenny Virtuti Militari: „Ordery są symbolem najwyższego umiłowania narodowych wartości, tradycji, języka, historii (…) wręczane szczególnie zasłużonym dla kraju obywatelom, stanowią znak ich wielkich, patriotycznych osiągnięć”.