Pro memoria. Zapiski tysiąclecia

Prymas Stefan Wyszyński jest bez wątpienia jedną z najistotniejszych postaci w dziejach nie tylko Polski, ale także Kościoła katolickiego w drugiej połowie XX wieku. Toczy się też, coraz bardziej zaawansowany proces beatyfikacyjny Prymasa Tysiąclecia. W związku z tym jego spuścizna nabiera szczególnego znaczenia.

Kardynał Wyszyński pozostawił po sobie przede wszystkim liczne kazania i przemówienia, niezwykły wielotysięczny zbiór – który jest sukcesywnie publikowany wysiłkiem Instytutu Prymasa Wyszyńskiego. Prymas nie napisał natomiast liczniejszych zwartych tekstów, czy obszerniejszych  książek – bardzo intensywne duszpasterstwo i służba Kościołowi nie zostawiały mu zbyt wiele na pisanie dzieł teologicznych czy też dotyczących zagadnień społecznych. Oprócz wydanego w 1946 r. a napisanego jeszcze przed objęciem biskupstwa lubelskiego  Ducha pracy ludzkiej oraz słynnych Zapisek więziennych,  wydanych pośmiertnie a zredagowanych w ostatnim okresie życia – wszystkie pozostałe książki prymasa to bardzo różnorodne wybory z homilii.

Jednak najsłynniejsze – bo tłumaczone na kilkanaście języków – Zapiski, wskazują pośrednio na istnienie innej, niezwykłej części jego spuścizny, która dopiero czeka, by ujrzeć światło dzienne. Zapiski więzienne stanowią bowiem z literackiego punktu widzenia kompilację i wybór rozmaitych notatek oraz listów sporządzanych przez prymasa w okresie uwięzienia przez komunistów.

Jednym z najważniejszych źródeł wykorzystanych przy sporządzaniu tej kompilacji był niezwykły roboczy dziennik prymasa, który od dawna budzi niezwykłe zainteresowanie historyków – tzw. Pro memoria. Są to szczególne, prowadzone z dnia na dzień  notatki, sporządzane przez prymasa Polski przez 33 lata – od czasów nominacji na stolicę arcybiskupią w Warszawie oraz prymasowską w Gnieźnie, aż niemal do chwili śmierci autora w maju 1981 r.  Były one przezeń spisywane przede wszystkim dosłownie „ku pamięci” i stanowią unikalny zapis dotyczący dziejów Kościoła, Polski i świata tego okresu.

Ten obszerny zbiór w latach 70. ubiegłego wieku został zdeponowany przez autora w Archiwum Archidiecezjalnym Gnieźnieńskim. Zapis testamentalny uniemożliwiał publikację tego unikalnego źródła przez 30 lat od śmierci prymasa. Kilka lat temu ten okres upłynął, co umożliwia dziś ich wydanie.

Już jednak wcześniej podejmowano próby udostępnienia szerokiej publiczności niektórych fragmentów tego istotnego źródła. Dysponujemy wydaniem zapisek z roku milenijnego 1966 (zostały one opublikowane pod tytułem Zapiski milenijne), a także krytycznym wydaniem pierwszej części zapisek za lata 1948-1953 – to jest sprzed aresztowania prymasa przez władze komunistyczne we wrześniu tego roku. Niestety wszystkie te wydania nie są kompletne, po drugie zaś opierają się nie na autentycznym rękopisie autorskim, ale na późniejszych kopiach maszynopisowych.

Nic więc dziwnego, że przed z górą dwoma laty kard. Kazimierz Nycz oraz prymas Polski Wojciech Polak – jako dysponenci tego tekstu – podjęli decyzję o jego publikacji, w formie wielotomowego wydawnictwa opatrzonego profesjonalnym naukowym aparatem krytycznym. Przedsięwzięcie to wymagało stworzenia całego zespołu naukowego, a także podjęcia współpracy między podmiotami kościelnymi i publicznymi, ze względu na wagę i obszerność planowanego zadania. Umowę o współpracy nad wydaniem tego zbioru podpisały – oprócz Archidiecezji Warszawskiej i Archidiecezji Gnieźnieńskiej – także Instytut Prymasa Wyszyńskiego, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz Instytut Pamięci Narodowej.

Na czele Rady Programowej wydawnictwa stanął biskup prof. Jan Kopiec, a w jej skład weszli najwybitniejsi znawcy dziejów Polski i Kościoła w tym okresie – m.in. prof. Antoni Dudek, ks. prof. Józef Marecki, prof. Jan Żaryn, szef Archiwum Akt Nowych – dyrektor Tadeusz Krawczak i bp dr Marek Solarczyk. W skład stałego Zespołu Redakcyjnego serii wchodzą niżej podpisany jako przewodniczący, dr Ewa Czaczkowska, autorka najnowszej biografii prymasa, ks. dr Andrzej Gałka oraz bliska współpracownica prymasa oraz doświadczona edytorka jego dzieł – Anna Rastawicka. Każdy tom opracowywany jest przez doświadczonego badacza dziejów najnowszych. W chwili obecnej oddajemy do rąk czytelników dwa tomy:  tom I obejmujący lata 1948-1952 (red. Paweł Skibiński) oraz tom II zawierający zapiski z 1953 r. do chwili uwięzienia prymasa (red. Ewa Czaczkowska). Toczą się obecnie prace – na różnym stopniu zaawansowania, nad kolejnymi 8 tomami. Całość serii w założeniu ma obejmować aż 27 tomów, a prace mają zostać ukończone w ciągu kolejnych 8 lat.

Opracowany naukowo przeze mnie, inaugurujący serię, I tom prymasowskich „Pro Memoria” dotyczy pierwszych lat prymasostwa abp. Stefana Wyszyńskiego. Składa się z fragmentów zapisków za lata 1948,1949 i 1951, a także kompletnego zbioru z roku 1952.  Były to lata nie tylko brutalnego już prześladowania Kościoła przez władzę komunistyczną, ale także intensywnej odbudowy wielu świątyń ze zniszczeń wojennych oraz burzliwego tworzenia od podstaw struktur Kościoła na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Wreszcie rozpoczynał się w Kościele czas reform, których zwieńczeniem był późniejszy o kilkanaście lat Sobór Watykański II. Wszystkie te sprawy odnajdujemy na kartach prymasowskiej zapisków.

Podstawą wydania tego tomu był kompletny tekst oryginalnego rękopisu, który w wielu miejscach uzupełnia istniejące już wcześniejsze  wydania tej części zbioru. Aparat krytyczny został dostosowany do bieżącego stanu wiedzy i uzupełniony. Tom zawiera także odnalezione poza archiwum gnieźnieńskim, nieznane dotąd, zapiski z ostatnich miesięcy 1951 r.
Mamy nadzieję, że nie tylko ten tom, ale i cała inaugurowała w ten sposób seria zainteresuje nie tylko profesjonalnych badaczy, ale także pasjonatów dziejów najnowszych i wszystkich tych, którym droga jest pamięć Prymasa Tysiąclecia.